Көне түркі ескерткіштеріндегі сөздердің байланысу түрлері туралы қазақша реферат

Синтаксис – грамматиканың негізгі саласының бірі. Мұнда сөздердің бір-бірімен тіркесу жолдары, сөйлемдердің түрлері және сөйлем мүшелері зерттеледі.

Қай тілдің болса да синтаксистік құрылысы – сөз тіркесі мен сөйлем.

Адам баласы бір-бірімен түсінісіп, пікір алысу үшін, қарым-қатынас жасау үшін сөйлейді. Өз ойын бір сөзбен немесе бірнеше сөздің тіркесімен жеткізеді. Ойды білдіретін сөйлемдегі сөздер бір-бірімен синтаксистік  қарым-қатынасқа байланысқа түседі.

Адамзаттың ойын білдіру үшін жұмсалатын тілдің ең қажетті саласы – сөйлем. Сөйлем белгілі бір ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөз тіркесінен  құралады.

ҮІ-ҮІІІ ғасырдағы түркі тайпалары ескерткіштерінің тілінде сөйлемнің көптеген түрлері кездеседі. Олар мағынасына және айтылу ерекшеліктеріне қарай алдымен хабарлы, сұраулы және лепті сөйлемдер болып бөлінеді.

Ескерткіштер тілінде сұрау не бұйыру мағынасында болмай, жай хабарлау түрінде айтылатын хабарлы сөйлемдер кездеседі:

Артқы кучлуг қырқ аз қаған йағымыз болты – Артқы күшті қырық аз қағаны біздің жауымыз болды.

Екінті күн келті –

екінші күні келді.

Турк будун алқынты –                                                        түркі халқы әлсіреді, алқынды[7,59].

Ескерткіштер тіілнде кездесетін хабарлы сөйлемдердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Олардың мәні сөйлемдегі сөздердің, сөйлем мүшелерінің, оның ішінде баяндауыштардың мағыналық және тұлғалық ерекшеліктеріне сәйкес келетін болғандықтан, хабарлы сөйлемдер кейде  болымды, кейде болымсыз болып келе береді:

Қапаған қаған тун удыматы –                                                                         қапаған қаған түн…ұйықтамады

Кунтуз олурматы –                                                                                          күндіз отырмады

Он оқ беглері будуны қоп келті –                                                                    Он оқ бектері, халқы көп келді[7,86].

Ескерткіштер тілінде сұраулы сөйлемдер де кездеседі. Олар сұрау есімдіктері, не сұраулық шылау арқылы жасалады:                                                                                                             Не буңы бар? –                                                                                                          Не мұңы бар?

Неке тезерміз? –                                                                                                        Неге қашамыз?

Бен саңа не айайын? –                                                                                               Мен саған не айтайын?

Қаған му? –                                                                                                       Қағанды му?[7,91]

Мұнда келтірілген алдыңғы үш сөйлем сұрау есімдіктері арқылы жасалса, кейінгі бір сөйлем сұраулық  шылау ма  арқылы жасалып тұр.

Текстерде кездесетін сұраулы сөйлемдер әдетте көтеріңкі дауыспен айтылады.

Орхон-енисей жазба нұсқалары тілінде көңіл-күйі мен сезімге байланысты қуану, ренжу, таңдану, бұйыру мәнінде айтылатын лепті сөйлемдер де кездеседі. Текстерде олар төмендегідей:

Көңлунче удыз –                                                                                                       көңіліңше жүргіз.

Аны біл! –           Оны біл!

Бу су елт – бұл әскерді апар!

Турк сір будун йерінте іді йорымазун! –                                                                 Түркі халқы жерінде ие етуші (әкім) болмысын!

Сіз ташықың! –                                                                                                 Сендер жиналыңдар!

Чикіг  ташықыр! –                                                                                            Чиктерді жинаңдар![11,28]

Лепті сөйлемдер қазіргі тіліміздегідей көтеріңкі дауыспен айтылады.

Ескерткіштер тіліндегі сөйлем ішінде кездесетін  сөздер белгілі бір тәртіп бойынша өзара мағыналық және  тұлғалық жақтарынан   бір-бірімен байланысып келеді. Олар белгілі сөз тіркестерін жасайды. Бірақ сөз тіркестерінің құрамында кездесетін сөздер әр уақытта тең  дәрежеде байланыспайды, бірі екіншісіне бағынып байланысады. Осыған орай олар не салаласа, не сабақтаса тіркеседі.

Салалас тіркес. Сөздердің бір-бірімен салаласа тіркесуі ерте замандарда-ақ пайда болған. Мәселен, мына сөйлемдердің құрамындағы сөздердің тіркесіне назар аударыңдар.

Бу учегу қабысар –                                                                                          Бұл үшеуі бірігер.

Турк будун өлті, алқынты, йоқ болты –                                                                  Түркі халқы өлді, әлсіреді, жоқ болды[11,36].

Сабақтас тіркес.  Ескерткіштер тілінде ерекше мән  берілетін тіркестердің бірі – сөздердің  өзара сабақтаса тіркесуі. Осыған қарай сөздердің бірі бағыныңқы сөз және екіншісі басыңқы сөз болып тұрады.

Сабақтаса байланысқан тіркестердің құрамындағы  сөздердің байланысу тәсілдері мен  түрлері негізінен қазіргі замандағы түркі тілдеріндегі тіркестерге ұқсас болып келеді.

Ескерткіштер тіліндегі сөздер өзара тіркескенде, олар бір-бірімен түрлі тәсілдер арқылы байланысады. Олардың түрлері төмендегідей:

  1. Септік жалғаулар арқылы байланысады:

Бенің будуным антра ерур –                                              Менің халқым сонде болады.

Талуйқа кічіг тегмедім –                                   Теңізге кішкене (сәл) жетпедім.

Өрпенде суңушдім, сусін саенчдым –     Өрпенде соғыстым, әскерін шаныштым.

  1. Тәуелдік жалғаулар арқылы байланысады:

Бенің будуным – Менің халқым.

Екі улугі –екі бөлегі

Қаған інісі – қаған інісі

  1. Жіктік жалғаулар арқылы байланысады:

Арық оқсен – аш оқтайсың

Қырқ  аз оғлы мен – қырық аз ұлымын

  1. Көптік жалғауы арқылы байланысады:

Он оқ беглері, будуны қоп келті –                            Он оқ бектері, халқы көп келді

  1. Шылаулар арқылы байланысады:

Чік будун қырқ аз бірле йағы болты –            Чік халқы қырық азбен  бірге жау болды.

Темір қапығ тегі іртіміз –                                 Темір қақпаға дейін қудық.

  1. Сөздердің орын тәртібі арқылы байланысады:

Ебін, барқын… – Үйін, жайын жойдым.

Кейде сөздердің арасындағы мағыналық байланыс интонация (дауыс ырғағы) арқылы да жүзеге асады:

Улығы – шад ерті – Үлкені – шад еді[9,77].

Ескерткіштердегі сөздердің байланысу түрлері көбіне қазіргі түркі тілдеріндегі сияқты. Бірақ бұдан сөз тіркестерінің түрлері барлық түркі тілдерінде бірдей деген ұғым тумау керек. Сан жағынан бірінде көп, бірінде аз болып келеді. Мысалы, қазақ тілінде сөздердің байланысу түрлері беске бөлінеді. Бұл түрлер ескерткіштер тілінде де кездеседі. Осыған орай, ескерткіш тіліндегі фактілерге сүйене отырып, сөздердің байланысу түрлерін шарты түрде беске бөліп қарауға болады. Олар мыналар: қиысу, меңгеру, матасу, қабысу және жанасу.

1.  Қиысу. Қиысу – бастауыш пен баяндауыштың арасында болатын байланыс. Қиысуда бастауыш қандай тұлғада тұрса, баяндауыш та сол тұлғада тұрады:                                                                     Біз қорқмадымыз –                                                                                                    Біз қорықпадық.

Он оқ беглері, будуны  қоп келті –                                                                                    Он оқ бектері, халқы көп келді.

Қырқ аз оғлы мен –                                                                                                   Қырық аз ұлымын[9,84].

  1. Меңгеру. Ескерткіштерде өте жиі қолданылатын сөз тіркестерінің бірі – меңгеру. Меңгеру негізінде баяндауыш пен толықтауыш арасында болатын байланыс. Дәлірек айтқанда, сөйлем мүшесі жағынан меңгеріп тұратын  сөз баяндауыш болады да, меңгерілуші сөз тура не жанама толықтауыш болады. Меңгеруде бағыныңқы мүшенің белгілі бір септік жалғауында тұруы шарт.

Меңгеріле байланысатын етістікті сөз тіркестері бағыныңқы сөздің тұлғасына қарай  төмендегідей болады:

  1. Табыс жалғаулы сөз тіркесі.

Табыс септіктегі сөздер сабақты етістіктермен тікелей байланысты болып келеді:

Менің сабымын сымады –                                                                                        Менің сөзімді бұзбады.

Бу сабымен  едгуту есіді –                                                                                        Бұл сөзімді жақсы тыңда![9,65]

Табыс жалғаулы сөздер ашық түрде де, жасырын түрде де айтыла береді.

Ескерткіштер тілінде табыс септіктің ашық түрі  төмендегідей жерлерде кездеседі:

а) Табыс септіктегі сөзбен тіркескен етістік арқылы көрінетін істің, қимылдың обьектісі нақты, белгілі затты білдірсе, бұл табыс септіктің ашық түрі болады:

Төрт булунығ қысмыс –                                                                                            Төрт бұрышты қысты[9,78].

ә) Тәуелді жалғаулы сөздер  әр уақытта табыс септіктің ашық түрінде қолданылады:

Сусін буздым, ілін алта алтым –                                                                              Әскерін  жойдым, елін сонда жауладым[9,79].

б) Табыс септікте тұрған сөз бен етістіктің арасында басқа сөз айтылса, бұл табыс септіктің ашық түрі болады:

Қырқ аз будунығ уда басдым –                                                                                Қырық аз халықты ұйқыда бастым[9,85].

в) Есімдіктер де ашық түрде қолданылады.

 

  1. Жатыс жалғаулы сөз тіркесі:

Ілте буң йоқ – Елде қайғы жоқ.

Турк есір йерінте  бод қалматы –                             Еркінен айрылған түркі жерінде ештеңе қалмады[6,54].

  1. Шығыс жалғаулы сөз тіркесі.

Ескерткіштер тілінде шығыс септікте кездесетін сөздер басқа сертіктерге қарағанда аз. Мысалы:

Оғузтандан көріг келті –                                                                                           Оғыздан хабаршы келді[6,58].

Текстерде шығыс септік орнына жатыс септіктің жиі қолданылатындығы байқалады:

Қырқызда йантымыз –                                                                                                       Қырғыздан қайттық.

Тургеш қағанта көруг келті –                                                                                   Түргеш қағаннан хабаршы келді.

4) Көмектес жалғаулы сөз тіркесі.

Көзун көрмедук, қулақын есітмедук –                                                                     Көзімен көрмеген, құлағын естімеген.

Суңігін ачдымыз –                                                                                                    Сүңгімен аштық[6,75].

Шылау сөзді тіркестер.

Анта кісре теңрі біліг бертук учун –                                                                        Содан соң тәңірі білік бергені үшін.

Іл йеме іл болты, будун йеме будун болты –                                                           Ел және ел болды, халық   және халық болды[6,84].

Табыс септіктің жасырын түрінің қолдануында өзіндік ерекшеліктері және олардың сөйлем ішінде белгілі орны болады., әсіресе, өзі меңгерілетін етістіктің дәл алдында араға сөз салмай тіркеседі.

Табыс септіктің жасырын түрде келуі ескерткіштер тілінде жиі кездеседі. Тек орхон-енисей ескерткіштерінің өзінде қырыққа тарта табыс септіктің жасырын түрі бар. Мысалы:

Беңгу таш тоқытдым –                                                                                                       Мәңгі тас (ескерткіш) орнаттым.

Табыс септіктегі сөздер сөйлем ішінде толықтауыш қызметін атқарады.

5) Барыс жалғаулы сөз тіркесі:

Темір қапығқа тегі суледіміз –                                                                                  Темір қақпаға дейін соғыстық.

Турк будун табғашқа йана ічікді –                                                                                   Түркі халқы табғашқа қайта бағынды[7,95].

Жоғарыдағы мысалдарға қарағанда, меңгеру — өте ерте заманнан келе жатқан және ескерткіштер тілінде жиі қолданылатын құбылыстардың бірі екен.

3. Матасу. Ескерткіштер тіліндегі сөздер байланысының бір түрі – матасу. Мұнда ілік септіктегі сөз бен тәуелді жалғаулы сөз өзара байланысады. Бірақ ілік септіктегі сөз бен тәуелді жалғаулы сөздің байланысу тәсілдері біркелкі емес, әр түрлі. Мысалы:

Он оқ будуны емгек көрті –                                                Он  оқ халқы бейнет (қиындық) көрді.

Будун боғзы тоқ ерті –                                                                                                       халық тамағы тоқ еді.

Семіз буқалы арқада –                                                                                                       Семіз бұқалы артта.

Йағычысы білге ерті –                                                                                                       Қолбасшысы білгіш еді.

Ұлығы шад ерті –                                                                                                      Ұлығы уәзір еді[9,75].

Текстерде келтірілген мысалдардағы ілік септіке тұрған сөздер негізінде анықтауыш мүше болады. Олар әр түрлі мәндегі қарым-қатынастарды білдіреді.

4. Қабысу. Ескерткіштердегі сөздер бір-бірімен ешбір жалғаусыз қатар тұрып та байланысады. Қабыса байланысқанда сөздер тек орын тәртібі арқылы тіркеседі. Қабыса байланысатын сөз тіркестерінің құрамы мына төмендегідей:

Зат есімді тіркестер:

Турк будун – түркі халқы

Ілтеріс (Елтеріс) қаған (кісі аты)

Темір қапығ – темір қақпа (жер аты)

Інел қаған – Інел қаған

Бұл келтірілген тіркестер екі сөзден құралып, ешбір жалғаусыз өзара мағыналық байланыста тұр. Мұндай тіркестер кейде екі сөзден құралса, кейде үш не одан да көп сөзден құрала береді.

Сын есімді сөз тіркестері. Көптеген сын есімдер ескерткіштерде зат есімдермен қатар келу арқылы өзара қабыса байланысады. Олар мынадый:

Сарығ алттун – сары алтын

Өруң кумуш (кумус) – ақ түсті күміс

Кічіг атлығ – кіші аты

Беңгу таш – мәңгі тас (ескерткіш)

келтірілген мысалдағы сөз тіркестерінің алдыңғы сыңары – сын есім. Олар өздерінен кейінгі зат есімдерге мағыналық жағынан қатысты болып, сөз тіркесін  жасап тұр. Ескерткіштер тілінде мұндай тіркестер өте жиі қолданылады.

Сан есімді сөз тіркестері. Сан есімдер де сын есімдер сияқты зат есімдермен өзара тіркесу арқылы қабыса байланысады. Мысалы:

Йегірмі йаш – жиырма жас

Екінті суңуш (суңус) – екінші соғыс (ұрыс)

Бес (беш) тумен – бес түмен (он мың)

Елігче – елудей, елу шамалы

Есімдікті сөз тіркестері. Ескерткіштерде бірсыпыра есімдіктер зат есімдерден тіркесіп келіп, қабыса байланысады:

Бунча барқ – мұнша барақ (үй, жай)

Бу бедіз – бұл (бұ) өрнек (ою, мүйіз)

Ол кун – ол күн, сол күн

Ол йер (йір) – ол жер, сол жер

Есімшелері сөз тіркестері. Ескерткіштерді есімшелердең зат есімдермен қабыса байланысатыны байқалады:

Қағанладуқ қағанын ышқыну ідміс – Қағанданған қанын әлсіретіп жіберді.

Мағы қорған қышладуқта –                                                                                              Мағы қорғанды қыстағанда.

Бардуқ йерте –                                                                                                           Барған жерде.

Істемі қаған олурмыш –                                                                                            Істемі қаған отырған.

Етістікті сөз тіркестері. Ескерткіштерде жоғарыда көрсетілген тіркестермен қатар етістікті сөз тіркестері де кездеседі:

Өртче қызып келті — Өрттей қызып келді.

Бұны көре білің – Мұны көріп білің

Қаған йелу көр – Қаған желе (жорта) көр

Аны іртіміз – Біз оны қудық[11,85].

  1. Жанасу. Мұнда пысықтауыштар етістіктен болған баяндауыштармен ешбір орын талғамай өзара байланысады. Жанасу – пысықтауыш пен баяндауыш арасында болатын байланыс. Жанаса байланысқан сөздердің сөйлемдегі орны ерікті, олар сөйлемнің басында, ортасында, ал поэзияда сөз соңында да келе береді:

Ебгеру тусейн –                                                                                                Үйге қарай қайтайын

Өртече қызып келті –                                        Өрттей болып қызып келді.

Кічіг тегмедім –                                                 Кішкене (аз) жетпедім

Қары болтым –                                                                              Өзім қары (кәрі) болдым (қартайдым)[11,92].

Қорытынды

Көне түркі руникалық мәдениетінің біздің заманымызға дейін сақталып жеткен тас үстіндегі жазулармен бірге пайда болған ғана емес, сонымен бірге біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында қалыптасқан айрықша да бірегей дүниетанымдық құбылыс ретінде қарастыруға болады.

Иә, жоғымызды түгендеп, барымызды толықтырып жатқан, тәуелсіз елдің көк байрағы желбіреп жатқан тұста 2001 жылы 18 мамырда Қазақстан Республикасы атты тәуелсіз мемлекеттің елордасында қазақ деген халықтың ғана емес, бүкіл түркі дүниесінің тарихында өзіндік орнын ойып тұрып алатын орасан оқиға болды. Осы күні түркі заманының ұлы ескерткіші – Күлтегін жазуының ғылыми көшірмесі, оның заңды мұрагері, қазақ елінің жер кіндігіне әкеліп орнатылды. Сонау Моңғолия сахарасында жер мен күнге  қақталып, талай зобалаңдарға кезігіп, енді нағыз отанына үш жүз жылдан кейін оралып отырған Күлтегін баһадүрдің, елін-жерін қорғай білген қағанның құлпытасы  елімізде қоныс тебуі – ұлы оқиға, тарихқа жасалған көп қиястықты жөнге салған құбылыс. Енді кім де болса қазақ халқының тарихы алыста, сыры тереңде жатқанын ұғар, түсінер. Шынында да, көне түркі жазба ескерткішінің  әлеуметтік-тарихи мағынасы сол – түркі елі көшбасшыларының халық пен ата-жұртқа  деген терең сүйіспеншілігі өзек болатын темірдей ерік-жігері. Елбасы Назарбаев: «Біздің еліміздің халықтары ұлы ата-бабаларымызды әбден орынды мақтаныш етуге құқықты, ал Бумын, Естемі, Білге қаған, Күлтегін сынды алғашқы қағандардаң есімдері ежелгі ерте заманының  өзге ұлы әскери қолбасшыларының және мемлекет қайраткерлерінің есімдерімен әбден қатар тұра алады»,-деп асқақ рухты, елін, туған жерін сақтап қалуға тырысқан, мемлекет болуға ұмтылған тұлғалардың елдік пен ерлік істеріне жоғара баға береді.

Көне ескерткіштің қазақ халқы үшін тағы бір маңызы – ата түркінің бір жармағы ретінде өзіміздің жазба мәдениетіміз сонау VI-VIII ғасырлардан бастау алғандығы біз үшін зор мақтаныш. өзім осы тақырыпты зерттеу кезінде байқағаным – ескерткіш тіліндегі сөздердің байланысу түрлері қазіргі қазақ тілінің заңдылықтарына ұқсастығы. Атап айтсақ, қазіргі қазақ тілінде сөздердің байланысу түрлерінің бес түрі де ескерткіш түрінде кездеседі.

Демек, түркі ата-бабаларымыз ұстанған жазуды төл жазуымыз деп санап, әр түрлі тектес халық, әр қазақ терең түсінетіндей дәрежеде санаса, мектеп бағдарламасынан түбегейлі орын алып, көне мәдени жәдігерлерін ұлығылау жұмыстары үзіліп қалмай, одан әрі жалғасын тапса деген ұсынысымды білдіруге толық құқылымын деп есептеймін.

Пайдаланылған әдебиеттер

  1. Қ. Өміралиев. «VІІІ-ХІІ ғасыр көне түркі әдеби ескерткіштер».
  2. М. Жолдасбеков. «Асыл арналар».
  3. Ғ. Айдаров. «Күлтегін ескерткіш».
  4. Ә, Қоңыратбаев, Т. Қоңыратбаев. «Көне мәдени жазбалары».
  5. И. Тасмағамбетов. «Елдік пен ерліктің ерекше ескерткіші». «Егеменді Қазақстан», 2001 жыл
  6. Н: Базылханұлы. «Орхон жазуы туралы жаңаша тұжырым».
  7. Орхон жазбалары. (Күлтегін, Тоныкөк). Алматы «Атлас», 2001 жыл
  8. Қазақстан балалар энциклопедиясы. «Ежелгі Қазақстан»
  9. Ә. Ибатов. «Түркі әліпбиі».
  10. Интернет. «Күлтегін, Руникалық таңбалар».
  11. Ғ. Айдаров. Орхон-енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. «Рауан» баспасы. 1995 жыл

Ұқсас реферат

Көне түркі ескерткіштері

Тарихты білу, оның бастау алар кезеңдеріне үңілу, бүгінгі күнге қажетін табуға ұмтылу – барлық халықтарға тән дәстүр. Қазақ тілі ғайыптан пайда болған жоқ және оқшау жаратылған тіл емес. Оның шыққан ата-тегі бар. Қазақ тілі түркі тілі деп аталатын алып бәйтеректің аса бір ірі тармағына жатады. VІ-VІІІ ғасырларда біз бүгінде дүние жүзінде түркілерден тараған қырықтан астам ұлт болса, солардың барлығын бір ғана атаумен «түркілер» деп атаған. Сол кезде бабаларымыз Түркі қағанатын құрған.
Тағы рефераттар