Бәсентиін елінің ХVІІІ ғасырдан бергі жауынгерлік ұраны «Барлыбай» екені тарихи деректерден белгілі. Ол ерте заманда өмір сүрген адам емес, сол  ХVІІІ ғасырдың ерен тұлғасы. Бала жасынан ерлікке құмар, қайсар қайтпас мінезімен көзге түскен екен дейді ақсақалдар. Оған бір дәлел «Абылай туралы жыр». Жартылай қазақша, жартылай қырғызша жазылған осы әдеби нұсқа алғашқы рет Шоқан мұрасының ішінде жарияланып еді. Бұл 1760-1770 жылдардағы қазақ-қырғыз жаугершілігін сипаттайтын туынды. Екі арадағы жанжалдың басталу себебі жер дауы. Абылайдың Жауғаш елшіден қырғызға айтқан сәлемі:

Есенқұл мен ер Сәдір,

Қырғызға данқы шыққан ер еді.

Бар, Сәдірге бара гөр,

Елдесейін Сәдірмен,

Таластың бойы тар жайлау,

Кеңесе барып жайлайық.

Қазы мен қартаны

Қия кесіп шайнайық.

Осыған жауап ретінде қырғыз Ақсу мен Көксудағы елді алды, Қара қуыс, Шыңғырда семіз найманды шапты, қоңырат-елі жаугершілікке ұшырады. Қазақтың үш жүзінен әскер жинап Абылай қырғызға қарай аттанады. Қазақтың әскері көк бөрідей желді, ителгідей ілді, қаршығадай қақты, тұрымтайдай қонды дейді жыр. Жорықтың соңына таман Тоқал терек деген жерде әскери кеңес болып, алқа-қотан отырған батырдың ішінен бәсентиін Барлыбай ханға осы тойғанымызбен қайтайық десе керек:

…Бәсентиін ұлы Барлыбай

Омыраулап сөйлейді,

Кісі ырқына көнбейді:

-Сен көк бөрідей желдің, хан.

Иманды қолға түсеміз,

«Кел, қайтайық» дейді хан.

Бірақ қырғызды бір жолата белін сындырмақ болған Абылай алған бетінен қайтпады. Баяу жатқан қырғызды Сарыбелде тоздырды, шапты да қайта Абылай.

Осы соғыстың жуан ортасында болған Үмбетей жырау қырғызға қарсы жорықтың себебін басқаша суреттейді. Бір жылы қазақтың бір топ жауынгері қырғыз әскерімен қақтығысып, бәрі де қырылады. Бұл Шу өзенінің бойында болса керек. Осы жерге қырғыздар келте мұнара тұрғызып, қазақ жауынгерлерінің бастарын шым кесекпен араластырып, мұнараның арасына қалап жібереді. Бұл енді қазақ осы шекарадан бері аспасын деген қатал нышан болса керек. Сол хабарды ел біліп, хан етіп қалын әскерімен қырғызға аттанған екен.

Ұлы сәске болғанда,

Жасаған жақсы жол беріп,

Жол бергенде мол беріп,

Ойлаған бақ беріп

Қырғызды тәңірім қақ бөліп,

Садыр бала бітем деп,

Әтеке соғыс күтем деп

Бірі көнбей біріне

Садыр кетті бөлініп

Соғысудан түңіліп.

Әтеке сынды жырықтың

Қабырғасы сөгіліп,

Шапқанда батыр төгіліп,

Қара керей Қабанбай,

Қанжығалы Бөгенбай,

Сары, Баян мен Сағынбай,

Қырмап па еді жауынды

Қуантпап па еді қауымды

Ұмыттың ба соңы Абылай!

«Абылай туралы жырда» айтылатын Барлыбай батыр жас кезінде немере ағасы Әйтей батырдың тәрбиесінде болған екен дейді. Бір жаугершіліктің кезінде Әйтей батыр жас өспірім інісіне «мен жорыққа кетіп барамын, ал сен елдегі қалғаң ата-анаңа, кәрі құртанға бас көз бол» дейді екен. Қош, Әйтей батыр бастап Бәсентиіннің жігіттері аттанып кетеді. Олардың соңынан ағасының айтқанын тындамай, қисық мінезді, қыңыр Барлыбай да жылқыдан бір мініске жарамды атты таңдап, қолына түскен қаруды алып, батырлардың аттанған жағын бетке алып жолға шығады. Қалын жауға кездесіп, жекпе-жекке батырлар дайындалып жатқан уақытында Барлыбай да шепке жеткен екен. Келген бетінде майдан ортасына өзінің атын өзі ұран қылып айғайлап «Барлыбайлап» шығады. Бәсентиіннің жауға «Барлыбайлап» шабу осы себептен болса керек. Айтқан сөзін тындамаған Барлыбайға Әйтей осы жолы қатты ренжіп, ұрысқан екен деседі, Әйтей батырдан тараған ұрпақ ХІХ ғасырда тұтас бір болыс болып Ертістің оң жағасын жайлады. Қыстаулары Кривинка, Подпуск / Босбос/ Қиық/ Лебяжіге/, Қарақала, Тұзқала/ Ямыш/ мекендерінің маңында орналасқан. Қазіргі күні Аққу, Май аудандарының жерінде өмір сүріп жатыр. 1850-ші жылдардағы есеп бойынша Әйтей Бәсентиін болысында мыңға тарта үй саны /түтін/ бар. Көбінесе Көшеншүрек, Сағынай, Иман, Төртсары, Андас, Есенкелді, Тілмәмбет аталары осы болыстың санағында жүр. [4, б.166-168]
Тағы рефераттар