Соңғы уақытқа дейін қазақ фольклорын танушы тарихшылар мен әдебиеттшілердің арасында батырлардың әлеуметтік бейнесі жөнінде сұрақтарға ғылымда қайшы көзқарастар орын алған.

Тарихи фактілерге қарамастан, батырлық-эпостық жырлардағы барлық қазақтың батырлары еңбекші халықтың мүддесін ғана қорғаушылар қатарына жатқызылып келген. Батырлардың әлеуметтік табиғаты жөнінде мұндай талқылаулар маркстік-лениндік түсінікпен қоғамдық-тарихи процесте еш бір қатынасы жоқ екені көрініп-ақ тұр.

Қандай да болмасын қолбасшының немесе батырдың таптық мүдделерін ескермеуге немесе жеке феодалдық институттардың таптық маңызын ұмытып, елемеуге болмайды. Ленин — «Мемлекет жөніндегі» — дәрісінде: «Қоғамдық ғылымдар төңірегіндегі сұрақтарда ең қолайлысы –  негізгі тарихи байланыстарды ұмытпау, туындаған әр-бір мәселеге тарихи белгілі бір құбылыс ретінде қарап, бұл құбылыс өз дамуында қандай басты этаптардан өтті және даму тұрғысынан алынған мәселеміз қазір несімен қалғанын анықтап білу керек» деп жазады.

Атаулы әңгімемізде қазақ халқының ұзына бойғы тарихында батырлар институтының эволюциясын межелеп көрсетуді міндетімізге алмаймыз. Бұл арнаулы зерттеу тақырып аясы болып қалсын. Біздің мақсатымыз – ХІХ  ғ. тарихының нақты мысалдарынан батырлардың қоғамдағы таптық табиғатын көрсету.

Әлеуметтік категория ретіне батырлар институтының қалыптасуы әскери-феодалдық таптың шығуымен тығыз байланысты болса, «батыр» терминінің шығуы тарих тұңғиығына жетелейді.

Батыр сөзі татардың «багадур», «бакхатур» сөздерінен шыққан. Қазақ тарихынан, қазақ даласында халықтың сыртқы жаулардың езгісіне түскен уақытта, жауға қарсы күресте әскери қолбасшылары бар арнайы халықтық жасақтар құрылғаны белгілі. Бұл халықтық жасақтар ішінен айырықша ұрыста көзге түскендерді қазақтар «батырлар» деп атаған. Батыр сөзі қазақ және өзге түркі тілдерінде «күрескер», «күшті», «батыр», «қорқынышсыз», «жүректі» деген мағына береді.

Бұны нақты түрде қазақтардың қалмақтармен соғысы да дәлелдейді.

1730 ж. Кіші жүздің жоңғарлармен қарсы ірі соғыстарында өз ержүректілігімен және қайсарлығымен көзге түсіп, халық батыры атанғандары Бөкенбай, Есет және Әбілқайыр хан. Мына мысалда: Кенесарының жақын серіктестерінің бірі Төлебайды, Жекебатыр (ерекше батырлығына қарай) атап кеткен. Осыдан келіп, батыр атауына лайық деп сыртқы жауларымен күресте ержүректілігімен көзге түскендерді атағанын

көреміз. Ғасырлар өте келе қазақ халқы, батырлар образдарын батырлар жыры, дастандар секілді ауыз әдебиетінде ұмыт қылмай сақтап келді. Көрнекті қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов: «Батыр ұрыста әрқашан топтың алдында болуы керек, жолбарыс секілді ержүрек, арыстан секілді күшті болуы қажет. Мұндай батырды көбінесе Үлкен ордада: «Жолбарыс жүректі және арыстан қолды батыр1» деп атайды. Кейін келе батыр ұғымы кеңейе түсіп, ру арасындағы күресте, барымтада т.б. көзге түскендерді де атай бастады. Мысалға, С.Трубин, қазақтар барымтада түсірген олжалары үшін «құрметті батыр атауына» лайық деп жазады.

Қазақтың бай-феодалдары ру-аралық тартыстарда, шонжарлар арасындағы төбелестерде көзге түскен адамдарына да батыр атағын берген. Батыр атағына халықтың төменгі кедей топтарынан шыққан адамдар да ие болды.

Мысалға, Кенесары Қасымұлы көтерілісінде әскери ірі тұлғалармен қатар кедейленген батырлар қатарынан шыққандар: Арғын руынан (Орта жүз) Бұқарбай-батыр, Шұбыртпалы руынан (Орта жүз) Ағыбай батыр т.б. болған еді.

Келесі кезекте батырлардың әлеуметтік-таптық жақтарын ашып алуымыз керек. Егер де «батыр» терминінің дәстүрлі ұғымынан ауытқытып, белгісіз әлеуметтік категорияға жатқызатын болсақ көп қателікке ұшырайтын едік.

Ең алдымен феодалдық қоғамда патриархалдық-рулық қалдықтармен әлеуметтік қатынастар шиеленіспес үшін, еш бір әлеуметтік категория  таптық ортада өмір сүрмес еді. Батырлық институты даму процесінде белгілі бір өзгерістерді басынан өткізді.

XI-XII ғ.ғ. батырлар жырындағы батырлар мен XVIII-XIX ғ.ғ. батырлар арасына тепе-теңдік белгісін қою дұрыс емес.

Батырлар алғашқы бетте тайпалар мен рулардың әскери қолбасшылары болғандығын ұмытпауымыз керек. Бірақ кейін, феодалдық қатынастардың туындауына байланысты, әскери қолбасшылардың міндеттері өзгере бастады. Өзінің шыққан тегіне қарамастан, тіпті кедейлер қатарынан болмасын батырлар ақырындап рулық беделдікті қалыптастырып, қоғамдық өмірде ру бетке ұстарларымен тепе-тең орынға ие болды. Батырлардың осындай біртіндеп қоғамдық орнынындағы эвалюциясын, мысалдардан көруімізге болады. Сонымен ХІХ ғ. бірінші жартысында Арғын руының Шеген-батыр-биі мен Тұяқбай руының – ағаманы Есет Көтібарұлы оларға бағынышты рудың толық қамды иелері болды.

Олар салық жинап, өз руластарынан сот тағайындап, өзге рулармен келіссөздер барысында өз руластарының атынан шығып отырды. Көріп отырғанымыздай батырлардың рулық дәрежеден өтіп, әскери-феодалдық дәрежедегі өкілдерге жеткендігін байқаймыз. ХІХ ғ. бірінші жартысында Кенесары көтерілісіне айқын қатынасқан белгілі батырлардың бірі Жоламан Тіленшиев. Жоламан Табын руында ерекше басшылыққа ие болған. Орынбор  шекаралық комиссиясының төрағасы, генерал-майор Генстің мәліметтерінде: «Жоламанда 800 бас жылқы, 2000 қой, 50 түйесі бар, және әр-бір аға-інілері, ұлы, туысқан, немерелерінде жеке-жеке малдары болып, барлығын қосқанда әжептауыр байлықты құраушы еді. Барлық отбасыларының басшысы Жоламан болды» деп жазады.

Осының барлығы батырлардың таптық орындарын айқын анықтап береді. Әскерилердің арасынан феодалдардың қалыптасуы мен олардың рулық ортадағы дәрежесінің өсуі, қазақ қоғамының жалпы феодалдануы мен көшпелі қауымның бөлшектенуіндегі әлеуметтік қатынастардың өзгерістермен тығыз байланыста болды. Сонымен қатар, батырлардың әлеуметтік рөлінің көтерілуіне қазақтардың жоңғарлармен болған соғысы, кейін Орта Азия хандықтарымен болған ұрыстар үлкен әсер етті. Бұл ұрыстар барысында батырлар рулық дәрежедегі құқыққа иелікті қалыптастырып және қоғамдық өмірде жетекші фигураға айналды. Бұл жөнінде Ш. Уәлиханов: «Батыр – қырғыздарда рубасшы сұлтаннан кейінгі ең қажетті және маңызды тұлға. Ықпалы халық арасында әрқашан ең беделді адамдардың бірі».

Шоқан Уәлихановтың батырлықтың таптық табиғатына берген бағасынан біз батырлардың феодалдық иерархияда көрнекті орын алғанын көреміз.

Бірақ бұдан батырларды әлеуметтік категория ретінде тек соғыстардың арқасында ғана шықты деген қорытынды жасау асығыстық болады. Әскери-феодалдық шендегілердің өкілдері ретінде батырлардың таптық қалыптасуы ең бірінші кезекте қоғамның одан әрі феодалдануымен байланысты.

Осыған қатысты ХІХ ғ. ортасында көптеген бай, сұлтандар батыр титулын иемдене бастауын атап өту қызық болары сөзссіз. Мысалға, Тезек сұлтан Тезек-батыр атанған. А. Голубевтің көрсеткеніндей, Тезек әуелде қарапайым батыр болса, кейін келе аға сұлтан дәрежесіне дейін көтеріледі. Бұл батырлардың қазақ қоғамындағы феодалдық билікте дәрежелерінің көтерілгендігіне куә бола алады.

ХІХ ғ. ұзына бойы, әсіресе екінші жартысында батырлар қазақ қоғамының қоғамдық-экономикалық өмірінде басыбайлы феодалдық биліктің бір түрі ретінде көрнекті орын алған. [58, б.63-64]

Аударған — Әлібек Елемесов
Тағы рефераттар