Домбыра көшпелі елдің көне

                                                                  көз шежіресі, көпті көрген

                                                          қарияның көкірек күйі.

Ахмет Жұбанов. 

Сан ғасырлар бойы сақталған әуен-саздары әр ұрпақ жадында сақтап, көздің қарашығындай қорғап, ілгері дамытып келеді. Сондай мөраларымыздың ішіндегі ең көнесі, ең байырғысы – қазақ халқының күй сазы. Сол күйлерді шығарған халық сазгерлері жайлы академик А.Жұбанов: «Не бір аруақты, дарынды дала перзенттерінің аты ұмытылып кетседе, сары алтындай шығармалары тот баспай бізге аман жетті,… Олардың бәрі де әліпті таяқ деп білмейтін, нота дегеннен тіпті бейхабар болса да, өз халқының өзегін өртеген мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, көптеген тамаша музыкалық шығармалар өалдырып кеткені және айқын. Олар халық аспаптарына арнап шығармаларын, яғни, домбыра мен қобыз, сыбызғыға арналған музыкалық пьесаларды, «Күй» деген бір-ақ сөзбен атаған»,- дейді

Күй – көптен келе жатқан музыкалық көне ұғым. Ертеде күй деген, сірә аспаптық  және жеке дауыстық музыка шығармаларына берілген ат болуы әбден мүмкін. Кейбір түркі тілдес халықтарда қазірдің өзінде күй деп аспаптық музыканы да, әнді де айта береді.

Ен далада күн кешкен елдің аузынан шыққан «күй» деген сөдің аспаптық музыкаға тән атау екені, оның түп-тамыры одан да арғы замандарда жатқаны он төртінші ғасырдан бері белгілі. Басқаны сөз етпей, халық басына қара заман боп орнаған ХІІІ-ХІV ғасырдың тарихи оқиғаларын баяндайтын шығармаларды алсақ та жеткілікті. Олардағы музыкалық тілдің тереңдігі, асқан шеберлікті керек ететін ойнау әдіс-амалының молдығы, аңыз хикаяларды суреттеудегі бағдарламалық жүйесі Қазақстан жерінде аспаптық музыка мәдениеті аса жоғарғы дәрежеде ертеде-ақ дамығанына бірден бір айғақ. Қазақ халқының тұрмыс-харекетімен, өмір-тіршілігімен әрқашанда тығыз байланыста болатын күй – жүздеген жылдардан бері қанат жайып, өркендеп келе жатқан жанр. Халқымыздың музыкалық қазнасында сары алтындай сандалкер күйлер жүздеп саналады. Оларды хатқа түсіретін нота мәдениеті жоқ болса да, сыры мен сымбатын жоғалтпай, қайта ажарлана, әрлене түсіп, ауыздан ауызға көшіп, атадан балаға мирас боп қала берді. Әлбетте, құм басқан қалалардай, бізге жетпей, уақыт шыңының астына көміліп қалған куйлер де есепсіз екені және даусыз. Санын сөз етсек те, сапасын сөз етсек те, екі шектен сілген күй, мақтануға тұрарлық қымбат дүние.

XVIII – ғасыр қазақ халық музыкасы үшін байлығының толысқан шағы. Сондай ақ бұл ғасыр қазақ елі үшін өте мазасыз күрделі кезең болды. Қазақ халқы қз жеріне көз сұғып, дүниенің төрт бұрышынан анталап отырған қарсыластарына жат-жұрттық басқыншыларға, бодандық отарлау саясатына табан тіресе күреседі. «Ақтабан шұбырынды, алқа сұлама» атанған шерлі жылдар, «Қаратаудың басына көш келеді, елім-ай!» сияқты мұңлы әндер, азып-тозып «ел айырылған» ата-қоныстан босқан шақ осы ғасырдың үлесіне тиеді. Бұл кезеңдегі қазақ күйшілері өмірдегі болып жатқан оқиғалармен тығыз араласып жүреді.

Абылай ханның: «Ала байрақ», «Шаңды жорық», «Сары бура», «Қара жорға», «Майда қоңыр», «Садақ-қақпай» т.б. күйлері сол замандарда дүниеге келеді. Осы ғасырда туған «Сырым сазы» (Сырым Датұлы XVIII ғасырда өмңр сүрген, Атырау даласында алғаш рет отаршылды езгіге қарсы қозғалысты туғызған қазақ батыры, ақын, күйші) еркіндікті аңсаған әйдік күй. Ұзақ, Боғда, Жантөре, Арынғазы, Баламайсан, Сарша, Қошқар, Бейсембі сияқты халық күйшілері өнерлі орта жасап, келесі ғасырда күй мектептерін туғызған, есімдері аңызға айналған даңқты күйшілер тәрбиелейді.

XIX – ғасыр қазақ үшін дәстүрлі өнерініңбұрынғыдан алынбаған белестерді алып, шарықтау шегіне жеткен уақыт. Қазақ даласы отаршылдыққа қарсы күреске толы оқиғалардың куәсіндей: Исатай-Махамбет көтерілісі, Кенесары-Наурызбайдың патша үкіметіне қарсы ұлт-азаттық қозғалысы, бұлардан басқа колониялық психологияға қарсы ондаған бас көтерулер, жеке-жеке бой көрсетулер т.т. болып өтті. Бұл оқиғалар қазақ күйлерінде тайға-таңба басқандай ап-анық суреттелген. Махамбет    «Жұмыр-қылыш», «Өкініш», «Қайран Нарын»; Есір «Тоғыз түйеші», «Қос айырған»; Құрманғазы «Кішкентай», «Қайран шешем», «Не кричи, не шуми»; халық күйлер «Кенесарының  көк балағы»; Қожеке «Қинау», «Ойбай, жаным» т.т.

Қашанда өз халқының талайғы тағдырымен біте қайнасып, бірге жүретін халық күйшілерінің үлкен тобына ХІХ-ғасырдағы күйшілік мектептің өкілдері жатады. Махамбет, Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Абыл, Өскембай, Есір, Есбай, Бейсембі, Қожеке, Түркеш, Есжан, Дина, Сейтек, Қазанғап, Сүгір сияқты т.б. күйшілердің өнеріне туған халқы дән риза еді. Олардың асқақтата тартқан күйлеріндегі саз-сарындарынан ата-бабалардың ежелгі қасиетті үнін естіп, нәзік сезімге бөлініп, бойға күш-қуат, қайрат-жігер жинап аруақтанатын.

Осылайша халқын өмірге жігерлендіріп, намысын жанып, оған рухани жағынан қызымет көрсетуші ХІХ-ғасырдағы күйшілік мектептер десек; өзіне дейінгі күй дәстүрінен бөлектеу тұратын олардың айрықша сипаттары бар. Сол кездегі күйшілердің тәжірибесінен жеткен мол мұраның тарихи мазмұнынан мұны анық көреміз. Оны түрлі-түрлі жолдармен сипаттап жазуға да болады. Әрине, ондай сипаттамалардың бәріне бірдей тоқталып жатпай-ақ, негізгі екеуіне қысқаша түрде шолу жасасақ: біріншісін –күйшілік өнердің тарихилығы дейміз де; екіншісін – күй тілінің мағыналары деп қарастырамыз.

Біріншіден, ХІХ – ғасырдың күйшілері өздерін ежелгі дәуірлерден бері қарай жалғасып келе жатқан күй дәсүрінің мұрагеріміз деп есептеген. Халықтың тарихымен байланысты шыққан күй аңыздарын, оның шығу тегін өте жақсы білген. Мәселен, Құрманғазы туралы М.Әуезов: «Ел дәстүрімен ескі жақсы күйшіге шарт болған күйшілік жораны жақсы біліп, ұғынғандықтан қазақ  күйлерінің атасы – Құрманғазы өзінің бар күйін шығарумен қатар соның бәрін тудырған себеп-халді де, сезім сырды да бірге аңыз, әңгіме етіп айтып кеткен», — дейді. Құрманғазы тек күй тарихы ғана емес, қазақтың ескі тарихын, оның шығу тегінде тамаша білген. Мысалы, өзін жерлегенде ежелгі Сақ, Ғұн дәстүрімен қасына сүйікті тұлпары Боз жорғаның бас сүйегін бірге көмуді өсиет етіп кеткен.

Бір ғажабы ХІХ ғасырдағы халық күйшілері күй тарихын тек өздері ғана біліп қоймай, оған үлкен мән беріп ел ішінде насихаттап таратып жүреді, әрі мазмұнын байытады, кейінгі шәкірттеріне ұқыпты түрде үйретеді. Бұның бір мысалын Дәулеткерейдің күйшілік мектебінен көреміз. Ол тартқан көне күйлер: «Көрұғлы», «Жошы хан», «Ақжелең» т.б. біздің заманға жетті.

Түйіндеп айтқанда бұрынғы өткен замандардан жеткен халық күйлері ХІХ-ғасырдағы күйшілік өнердің түп негізі, әрі тірегі дейміз.

Қазақтың тағдыры әсіресе күйшілік мектептердің тәжірибесінен анық көрінеді. Сондықтан да халықтың күй өнеріне деген рухани сұранысы аса жоғары болды. Бұл сұранысты мүмкіндігінше толық қанағаттандыру күйшілерге оңай болмады. Оған отаршылдық психология кедергі болды. Соның салдарынан халық күйшілерінің өмірінде талай-талай ақтаңдақтар болып өтті. Дәлел үшін Құрманғазы мен Қожекенің өмірін алсақ та жеткілікті. Күй толқынын туғызған алыптар: Махамбет, Есжан, Ақбикеш, Тәттімбет, Дәулеткерей, Құрманғазы, Абыл, Қожеке, Тоқа, Түркеш, Есбай, Есір, Дайрабай – кейінгі буын: Дина, Сейтек, Сүгір, Өскенбай, т.б. күйшілердің есімдерін мақтанышпен айтамыз. Күйшілік мектептер шығарған небір әдемі, сұлу күйлер – бүгінгі шәкірт сусындайтын бұлақтың қайнар көзі.

Сахара күйшілері үшін бұлжымас қағидаға айналған мұндай дәстүрдің себептерін мынадан түсінуге болады.

Қорқыт ата: «Қыл қобызын арқалап, елден-елге, бектен-бекке жырау кезер. Ер жомартын, ер бақылын жырау білер. Қарсы алдыңызда жолдан адастырмай, қобыз тартып жырлайтын жырау болсын, ей ханым!» деп, кейінгіге өсиет қалдырады. Осы дәстүрдің еш өзгерместен Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Бейсембі, Қожеке, Ықылас және Қазанғап т.б. халық өнерпаздарының өмірінде мың жыл өткеннен кейін қайталануы таңғажайып құбылыс.

Ұлттық түр-сипаты анық таза қазақ күйлері  XVIII-ғасырдың өзінде-ақ қалыптасып үлгерді. Сазы әдемі, сұлу сарынды жүздеген күйлер бұған дәлел бола алады.

XIX – ғасырда қазақ даласының барлық аймақтарында күйшілік мектептер өркендеп қанат жая бастады. Бұл даму XX – ғасырдың соңына дейін жалғасып келеді. Күйшілік мектептердің ерекшелігі сол: қазақтың өмірінде болып жатқан оқиғаларды әр қырынан алып, күй тілімен баяндайды. Бұл кезеңнің күйлері мазмұн байлығымен, тақырыптарының сан-саласы болуымен көзге түседі.

XIX – ғасырдағы халық күйшілерінің өмірінде байқалатын тағы бір ерекше жағдай; олардың бәрі де отаршылдықтың бұғауына қарсы күресе бастайды. Сондықтан да, қазақтың дарынды ұл-қыздары патша үкіметінен қудалау көреді, жер аударылады, абақтыға қамалады. Бір сөзбен айтқанда қолына домбыра ұстаған қазақ тыныш өмір сүре алмады.

 

 

XX – ғасыр белесі. Қазақ күйшілері кеңес дәуірін суреттей отырып күйшілік дәстүрдің байырғы соқпағынан адасып қалмау жолында аянбай күресіп келеді.

Совет дәуіріне арналған: Қазанғап «Учитель»; Сейтек «Сексен Ер»; Дина «Той бастар», «8-март», «Еңбек Ері», «Сауыншы», «Жеңіс»; Мәмен «17-жыл»; Х.Тастанов «Тыңға аттану»; М.Хамзин «Белгісіз солдат»; М.Өскембаев «Жеңіс»; С.Хұсайнов «Мереке», М.Қойшыбаев «Жастар», Т.Құлтумиев «Комсомол», Н.Тілендиев «Аққу», «Ата толғау»; Т.Момбеков «Салтанат», «Жайдары»; С.Балмағамбетов «Жас отау», «Гагарин»; М.Әубакіров «Талас» т.б. күйлерді білеміз.

Соңғы сөздің түйінін айтар болсақ; күйдің болашақтағы тағдыры бүгінгі домбыра үйреніп жүрген қолында болмақ.

Тәуелсіз ел болып өмір сүру үшін күнкөріс емес, рухани жағынан да тәуелсіз болуымыз керек. Өткен тарихты алып қарасақ – ақындар, жазушылар, жыршылар, әншілер, күйшілер, ғалымдар, мұғалімдер өзге келген мәдениеттің ықпалында кетпеу үшін үнемі күресіп келеді. Соның арқасында төл өнерімізді сақтап келеміз. Бірақ та қазіргі заман өте құбылмалы: тез дамып, тез қалыптасып, тез бейімделіп, тез үйреніп отыру керек. Осыны сылтауратып, әлемдік өркениеттен қалып қоймайық деп, кейбір домбырашылар өз түсініктерінше күйлердің байырғы нұсқасын, түр-тұлғасын «бүтіндеп», «дамытып», «жамап-жасқап» тарту керек дейді; енді біреулері күйлердің әуен-сазын пайдаланып, өзге елдердің музыкалық композициясына (формасына) салып, «қайта жаңғыртып» тарту керек деп ұсынады. Қазірдің өзінде мұндай психология домбырашылардың арасында белең ала бастады.

Дәл бүгінгі таңдағы күйшілік тәжірибеде байқала бастаған мұндай мінез (психология) – болашақта күйлерімізді ұлттық қасиетінен ажырататын немесе жоғалтатын кезеңге апарары сөзсіз. Күй сазы терең тамырлы. Сол тамырдан өмір бойы нәр алып келеді.
Тағы рефераттар