БҰҰ-ның мәліметтері бойынша, 1950 жылы әлемде 200млн. шамасында 60 және одан жоғары жастағы адамдар болса, 1975 жылға дейін олардың саны 550 млн-ға өскен. Болжам бойынша, 2025 жылы 60-тан жоғары жастағылар саны 1 млрд. 100млн. адамға 5 есе өседі, ол кезде планета тұрғындарының саны 3 есе өседі.

Сонғы 10 жылда әлемнің дамыған елдерінде байқалып отырған үдеріс бірі- бұл халықтың жалпы санында және оның салмағында қарт адамдардың жылдан жылға өсіп отыруы [42].

Халықтың жалпы санында балалармен жасөспірімдермен үлес салмағы азайып, қарттардың үлесі көбеюдің түбегейлі процесі айтарлықтай жоғарғы шапшандылықпен жүріп жатыр деп, толық негіз бар.

Халықтың қартаюдың басты себептері – бала туудың кемуі,медицина прогресінің арқасында жасы үлкен адамдар топтарының өмір сүруінің жалғасуының көбеюі, халықтың өмір сүру деңгейінің артуына байланысты орташа жасы ұзақтылықтың өсуі.Экономикалық бірігіп қызмет істейтін және дамушы елдерде орташа  есеппен ерлердің өмір сүру ұзақтығы 30 жыл ішінде 6 жылға, әйелдерде – 6,5 жылға өскен. Ал Ресейде соңғы 10 жылда өмір сүру ұзақтығының төмендегені байқалады [36].

Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.

Қарт адамдардың әлеуметтік- демографиялық категорияларға әлеуметтік жұмыстардың мамандары әртүрлі тұрғындағы көзқарастан анықталады: хронологиялық, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық, функционалдық және басқалары.

Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктеуі бойынша 60 жастағы және одан да жоғары адамдарды үлкен егде жастағы адамдар деп есептейді. Бүгінде іс жүзінде осы мәліметтер қолданылады. Алайда көптеген елдерде зейнетке шығу 60 жастан іске асырылады.

Демографиялық қартаю біздің елімізде балалардың туу санының кемуіне байланысты болып отыр. Соңғы 10 жыл ішінде жас ұрпақтың үлес салмағы 24-44 %-ға қысқарған. Осының нетижесінде зейнеткерлік жастың адамдардың үлес салмағы 15 жасқа дейінгі балалардың үйлесінен асып түсіп отыр. Болашақта бұл жағдай одан ары күрделене түсіп, егде жастағы адамдардың саны арта түседі [24].

Халықаралың жіктеу көрсетіп отырғандай 2018 жылы өзінде еліміздегі халықтың құрылымы демографиялық қартаю кезеңіне сәйкес келетіндей болады. Балалар мен жасөспірімдердің үлесі 65 және одан да жоғары егдеадамдар үлесіне сәл ғана артылуы мүмкін.

Жетпістен және одан да жоғарғы адамдар аралық халықтың 28,3 пайызын құрады. Бұл еңбекке жарамды қабілетті жастан біршама жоғары. Көп жасайтындар саланың тұрақты өсуіне байланысты. Жасы үлкен егде жастағы адамдар үшін мемлекеттің жауапкершілігі әсіресе жоғарлай түседі.

Қарт адамдардың әлеуметтік-демографиялық категориясымен, олардың проблемаларының анализін әлеуметтік жұмыс теоретиктері мен практиктері әртүрлі көзқарас арқылы анықтайды – хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдық және тағы басқа. Қарт адамдардың жиынтығы айтарлықтай ерекшеліктері мен сипатталады, онда 60-тан 100 жасқа дейінгі адамдар жатады геронтологтар тұрғындардың осы бөлігін «жастар» және «қарттар» (немесе «тереңдер») кәрілер деп бөлуді ұсынады, осыған ұқсас Францияда «үшінші», «төртінші» жас деген түсініктер бар. «Үшіншіден», «төртіншіден» шекараға өту жасы 75-80 жаста шекара сыртын жеңіп шыққаны болып есептеледі. «Жас» кәрілер «қарт» кәрілерге қарғанда басқа проблемалар сезімді мүмкін, «қарт» кәрілерге қарағанда – мысалы, еңбекпен айналысу, жанұяда басты болу, үй міндеттерінің бөлінуі және тағы басқа [37].

БҰҰ және халықаралық еңбек организация құжаттарына сәйкес егде жастағылар кісілердің 60 жастағы және одан да үлкендер. Дәл осы берілгендер, ереже бойынша, көптеген дамыған елдерде зейнетке шығу жасы  65 жас болса, тәжірибе жетекші болады (Ресейде зейнетке шығу жасы әйелдермен ерлерге 60 және 55 жас) [42].

Қарт адамдарға — дені сауға жататындар,мықты қарттар, ауру ауыртпалығы түскен әртүрлі әлеуметтік қабаттардан шыққан және әртүрлі білім деңгейін квалификация және әртүрлі қызығушылықтар игерген адамдар жатады. Олардың көбі қартайғанда зейнетақы ала отырып жұмыс істемейді [28].

Бүкіл әлемде қарт адамдар арасында ерлерге қарағанда әйелдер әлде қайда көп. Бүкілресейлік тұрғындардың 1999 жыл санағы бойынша 60-64 жас арасындағы 1000 әйелге 633 ерден келген, 35-69 жастағы әйелдерге 455 ер, ал 80 және одан үлкен жастағыларға 236 ер сәйкес келген. Он жыл өткен соң бұл тенденция өзгермеген.

Сонымен, үлкен жастағы топтарға әйелдер саны көп. Мұндай үлкен айырмашылық ерлердің ерте  қайтыс болатынымен, әйелдердің ұзақ уақыт өмір сүретіндігімен түсіндіріледі. Ресейде, екінші дүниежүзілік соғыстан зардап шеккен, бұл диаспоранының соншалықты үлкен   өлшемге жеткен әскери  өлімдер, сондай-ақ ерлердің табиғи емес себептермен өту деңгейлерінің  жоғарғылығы зерттелінуде.

Ұзақ жасаудың әлеуметтік-медициналық аспектілері. 1995 жылы мемлекетті думада «Ресей Федерациясында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы», «Ресей Федерациясында тұрғындарға қызмет көрсету негізі туралы» заң қабылдады.

Құжаттармен бірге «Қарт адамдар мен мүгедектерге қызмет көрсету туралы» федералды заң қабылданды.

Аталған заңдар қарт азаматтар мен мүгедектерге әлеуметтік (соның ішінде медициналық) қызмет көрсетуге мамандандырылған органдар үшін құқылы база болып табылады. Солай бола тұра, Ресей заң қабылдаушы құрылымдарының түсінігінше ең жоғары деңгейде «Қарт азамат», «Мүгедекпен қатар тұрады. Әлеуметтік жағдайда  осындай ресми құрылым екі тіпті басқаша тұрғын топтары». «Қартайған азаматтар» тіпті формальді түрде мүгедектермен тең болмайды (барлық қарттар мүгедек емес; барлық мүгедектер кәрі емес; бұл екі категория азаматтарының  қоғамдағы жағдайы да, әлеуметтік маңызы да тіпті және тіпті басқаша). Осыдан келіп бұл заңдардың болуы көптеген ыңғайсыздықтар әкеледі [29].

Ұзақ жасау және психикалық денсаулық әр ұзақ жасаушы (сирек жағдай болмаса) соматикалық хронологиялық аурумен қатар аурады (жүрек түтікшелері, асқазан-ішектік, геникологиялық, урологиялық, тірек-қимыл аппараты ауруларымен және тағы басқа). Егер орталық жүйке жүйесімен байланысты ауруларды былай қойсақта, бұның өзі көптеген қартайған адамдарды «шекарадағы» ауруға  жатқызуға жеткілікті. Осыдан келіп, олар психиатрдың не психтерапевтің   бақылауын не емдеу коррекциясын керек етеді. Психожұмыстың психотерапия – бұл қарт алдамды өлімге моральды тұрғыда дайындау, бұл жас әзірге психиатрия бөлігі.  Өйткені, тіпті бір-ақ хроникалық аурудың өзі (ол қай кезде пайда болатынын маңызды емес) неврозға ұқсас ауруларға және мінездің ауру деформациясына, тіпті психопатияға дейін әкеледі. Қарттықтың бұл құбылыстарын арнайы бөлім геронтология зерттейді.

Ұзақ жасаушылардың (қартаюшы, егде, қарт) әлеуметтік-медициналық  проблемалары ең алдымен, өте — әлеуметтік және медициналық болып бөлінеді. Бірақ, бұл нәрсе бойынша бөлу емес, форма бойынша бөлу. Екі проблема да цивилизация мен мәдениет басталып келе жатқанда пайда болды. Соңғы дамыған онжылдықта дамыған елдерде бақыланып келе жатқан тенденциялардың бірі – тұрғылықты жердегі қарт адамдардың санының абсолютті өсуі. Тұрғылықты жердің жалпы санында балалар мен жастар санының үлесі азайып, қарт кісілердің санының үлесі өсу процесі айнымай жүріп жатыр [21, 56б.].

Қарт  адамдардың өмірлерінің әлеуметтік шарттары ең алдымен олардың денсаулық жағдайымен анықталады. Денсаулық жағдайының көрсеткіштері сапасында өзіндік бағалу кеңінен қолданылады. Қартаю  процесі жеке топтармен индивидтерде бірдей бола бермейді. Өзіндік бағалаулары қатты    ерекшеленеді.

Денсаулықтың жағдайымен тағы бір көрсеткіші – белсенді өмір қызметтілігі қарт адамдарда хронологиялық аурулар күшінде төмендейді, естудің, көрудің нашарлауы, ортопедикалық проблемалар бар болады.

Қарт адамдардың ауру деңгейі , жастарға қарағанда 6 есе жоғары.

Ресейде бір қарт  адамға 2-ден 4 ауруға дейін келеді, ал қарт адамдарда емдеу, жастарды емдеуге қарағанда 1,5 – 1,7 есе жоғары. Жасерекшелік қажеттіліктері кәрілерге ұзақ  уақыт қарағандағы шығынды көбейтеді, бұл фактіге ерекше назар аудару керек.

Денсаулықпен таласа алатын жалғыз проблема – материалдық жағдай. Қарта адамдар өздерінің материалдық жағдайларымен, инфекция деңгейіне, медициналық көмектің жоғары тұратынына қиналады. 2008 жылы әлеуметтік-экономикалық кризис нәтижесінде  зейнетақыны көбейту мәселесі өзекті болды. Симокованың мәліметтері бойынша зейнеткерлердің әрбір бесінші жанұясы киім мен аяқ киім алуға келгенде қиындық сезіледі екен. Дәл осы топтарға ашты-тоқты өмір сүрушілер  жатады. Көптеген қарт адамдар материалдық түсініктерімен жұмыс істеуді жалғастырады. Өткізілген әлеуметтік зерттеуге сәйкес,  зейнектерлердің 60%-ы  жұмыс істегісі келеді екен. Қарт адамдардың  үй жағдайында тұратындарға қарағанда қарттар үйінде айтарлықтай әртүрлілік байқалады.

Кейбір бағалаулар бойынша қарттар үйінде тұратындардың 56%-ының психикасында хронологиялық  тежелулер болса, 16%-ы  психикалық аурулардан  зардап шегеді. Үй жағдайында өмір сүретіндердің  5-6%-ы қартайғандағы ақыл әлсіздігімен  ауырады, стационарлық мекемелерде  олардың үлесі әлде қайда жоғары. Сонымен бірге, қарт адамдарға арналған интернат үйлерінде психиатр, психолог, әлеуметтік педагог әлеуметтік жұмыспен тегін қызмет көрсетеді.

Қартайған адамның ерекше жағдайы, оның «құдайға жақындылығымен» тұрады. Қарт адамның маңызды жағы, оның біртіндеп өлімге жақындап қалған өлім туралы уайым болатынын  дәлелдеді. Бұл адаммен бірге туатын психологиялық  қорғанышының жасына сай образбен өзгеруі және өз өлімі туралы ес кіретін бағдарламалармен  түсіндіріледі. Психологиялық қорғаныш адамға және жазылмайтын аурумен  аурушыға  өлімнен қашып құтыла алмайтындығы туралы ойларды жеңуге көмектеседі. Автор, әрине, «өлім турады ойлар» психологиялық, патологияның (психотикалық депрессиялар, суицидальды құрылымдар, сандырақ және тағы басқа) симптомы болып табылғанша қатысты.

Халықтың қартаю кеңеюіне енген кейбір елдердің тәжірбиесі мыналар көрсетеді. Зейнетақыға шыққан жеке адамдардың қоғамда бейімделуі қиын және күрделі жағдайда өтіп отырады. Біздің елімізде еңбекке қабілетті жастағы адамдардың және жасы бойынша еңбекке қабілетсіз адамдардың ара қатыннасы, балалармен егде адамдарды жүру қарқынынан нақты айқындалып отыр. Соңғы он жыл кезегінде демографиялық жүктеме коэфициенттің уақытша төмендеп, кемуі еңбекке қабілетті адамдар жүктемесінің азаюымен қатар өтіп жатыр. Бұл ситуация құрамында қарт адамдар бас отбасыларға мемлекетті қолдаудың маңыздылығын күшейте түседі.

Сонымен бірге елімізде көптеген отбасылар  әлеуметтік- экономикалық қиындықтарды бастан кешіруде:

— кедейшілік;

— жұмыссыздық;

— көп балалы болу;

— ауру- сырқат болу т.б

Бәрінен бұрын жалғызбасты тұрып жатқан қарт адамдардың өсу үрдісі қалыптасып барады.

Қарт адамдарға әлеуметтік көмек көрсету әр түрлі әлеуметтік теорияларды қолдана білу талап етеді. Олардың ішінде:

  1. Әлеуметтік рөлдерден айырылу теориясы;
  2. Халықтың аз бөлігін құрау теориясы;
  3. Адамдардың жастары бойынша стратификация теориясын негіздеу.

Бірінші теорияларының мазмұнына үлкен егде жастағы адамдар жатады. Қартаю кезеңінде жас адамдармен араласыпай қарым- қатынастарда болмайды. Оларды әлеуметтік рөлдердегі рөлдерден босатады. Бұл рөлдер негізінде еңбек қызметіне байланысты болған, сонда- ақ басқару және жауапкершілік рөлдері де қатарласа жүрген. Рөлдерден босату теориясы үлкен, егде жастағы адамдарды зейнетке шығару арқылы заңды түрде іске асырылатын процесс ретінде қаралады. Олардың қызмет орндары белгілі бір қызметтегі жас адамға өтуі керек.  Бірқатар сыншылар, бұл теорияларына адамгершілік сезімді қастерлемейтін деп пікір айтады. Ал қайсібір рөлдерден босату, бұл процесс универсалды жан- жақтан түбінде іске асырылатын шара ретінде дәлелдейді.

Қазіргі уақытта бұған қарсы әлеуметтік өрісте қолдануын шектейтін белсеңділік теориясы тұжырымдалып кеңінен қолданылатын болады.

Бұл теорияны жақтаушылар дәлелдеп көрсеткендей қарт адамдар игерген рөлдерден айырылған кезде олар қоғамда керексіз екендігін сезінетін сезім туындайды. Жеке басының қасиетін жоғалту деп түсінеді, өзінің рухани құндылықтарын іске асыру үшін, олар белсенді өмірден бес тартпау керек. Керісінше, жаңа қызметпен айналысып жаңа рөлдерді орындауды әлеуметтік қажеттілік деп санайды [15, 89б.].

Әлеуметтік рөлі бар мәндерде белсеңді орындауды жалғастырып, еңбек ортасымен араласып, қарт адамдар өздерінің психологиялық тұрақтылығын қалыптасқан байсалдылығын сақтап қала алады.

Адамның қартаю кезеңінде бейімделу дрежесі орталықтай деңгейде алғашқы сатылардың қызметі байланысты болып келеді.

Енді қартаю кезеңі жақындаған сайын адам көптеген рөлдерді игерсе, онда оларды жоғалтып айырылған уақытта ол онша қинала қоймайды. Жаңа жұмыс орның табуға жеңіл соғады.  Отыз жастағы эмоционалдық, психологиялық тұрақтылығы және белсеңділігі бар адамдар жетпіс жастан асқан кезеңде өз бойындағы энергиясын сақтай алады. Отыз жастағы қорқыныш және консерватизм сапасындағы адамдар өмірінің аяғына дейін, бірқалыпты тұрақтылықты бола алмай, сенімсіздікпен үрейлене қарайды.

Қоғам оларды кемсітіп, оларға қарсы болып көрінеді. Егер үлкен егде жастағы адамдар жаққа жолды тауып, қалыптасқан байланысты сақтап қалса, олар мәдени деңгейдің жаңа түрін құрып, өзінің психологиялық тұрақтылығын сезінеді.

  1. Осы жастағы топқа жататын адамдардың арасында психологиялық жақындастық, бірін- бірі қабылдап, тез тіл табысып кету;
  2. Халықтың бөтен топтармен іс- әрекет жасаудан оларды алып тастауы.

Сонымен үлкен егде жастағы адамды кемсіту, олардың бірлігі қартаю кезіңде қарым-қатынастарының өзіне тән жаңа түрі туындайды [7, 65б.].

Осы түрі, яғни теорияның пайымдауынша бұл адамдарға арналған мамандандырылған мекемелерінің көбеюі, өзіндік мәдени деңгейді көбеюдегі қалыптастыруға мүмкіндік берер еді. Қарттар өздеріне лайықты мағынада өмір сүргісі келеді. Бұл олар өздерінің проблемаларын шешуге белсеңді түрде қалыптасқан жағдайда ғана мүмкіндік болады.

Кейбір мамандар адамдардың жастары бойынша стратификация теорияларын тиімді болып санайды. Бұл теорияға сәйкес адамдардың әр буыны өзінше құнды және тек қана өзіне тән тәжірбиесі бар деп тұжырымдалған.

Қазіргі уақыт адамның табиғатына сәйкес келетін қартаю теориялары құралып , бұл процесс жетілдіруге факторлар ықтимал.

Адамдардың қарт адамдар тобына қосылуы оның қоғаммен қарым-қатынасын және өмірдің мәні мен мақсаты, жақсылық пен бақыт деген сияқты құнды нормативтік түсініктерге қатынасын түбегейлі өзгертеді. Адамның өмір сүру салты да өзгереді. Бұған дейін олар қоғаммен, өндіріспен, қоғамдық қызметпен тығыз байланыста болады. Ал зейнеткер ретінде олар өндіріс орнымен жүрген қарым-қатынасты жоғалтады. Бірақ қоғамның мүшесі ретінде олар  қоғамдық өмірдің кез келген бір аясына қатысты болып қала береді.

Зейнетке шығу, әсіресе, еңбек қызметі жоғары бағаланған адамдарға ауыр тиеді. Тәжірибе көрсетіп отырғандай еңбек қызметінен айырылу адамдардың  психикасына, өмірлік тонусына және денсаулық жағдайына  кері әсерін тигізеді.

Адамдардың өмір сүру салты көбіне олардың бос уақытын ұйымдастырумен байланысты. Қоғамдық қызметке белсенді қатыса отырып, қарт адамдар өздерінің өмірлерін әлде қайда қызығырақ етеді. Бұл тұрғыда егде жастағы адамдарды қоғамның түрлі жұмыстарына, жиналыстар ұйымдастыруға, қарт адамдарға арналған теле, радио бағдарламаға қатыстыру жөн [8, 112б.].

Өндірістегі еңбегінен бос уақытында қарт адамдар немерелерін тәрбиелеумен айналысады. Олар ұзақ жылдар бойы жинаған тәжірибелері мен жақсылықтарын беруге тырысады.

Отбасымен тұратын зейнеткерлер көбіне үй шаруашылығымен айналысады. Таңертең ерте тұрып, отбасындағы жұмыс жасайтын адамдарға таңғы асын дайындайды. Немерелерін мектепке аттандырады және тағы сол сияқты қызметтер атқарады. Бұл көптеген зейнеткерлердің «демалыс» күні қарт адамдардың денсаулық жағдайы отбасындағы атмосфераға да байланысты болып келеді. Қарт адамдардың отбасындағы жағдайы, қазіргі кезде, әлемде болып жатқан өзгерістер жағдайына да байланысты болып келеді. Мысалға, сол кезге сай ғылыми техникалық революция жағдайында жоғарғы ұрпақтың жиналған тәжірибесі бұрынғы мағыналығын жоғалтады. Неғұрлым білімді жастар үлкен жастағы қарт кісілерге басқа көзқараспен қарайды. Бірақ қарттарға көңіл аудару, отбасындағы жағдайды жақсарту қоғамда қалыптасқан құрылыммен анықталады.

Геронтология  мен генетика арасында анық шекараны жасау қиын болғанымен, гериантрия (қарттық кезеңдерінде психикалық ауруларымен айналысатын) проблемалары маңызды орын алады.

Әр қарт адам оңай өмір сүрмейді. (60 жасқа келіп, ешқандай қайғы, ешқандай стресс сезінбеген адамды елестету қиын). Алайда, ерекше ауыр жағдайда глобальды  әлеуметтік патаклияциалардың бүкіл қатарын басынан кешірген Ресей қарт адамдары. Адам үшін ең жаманы — өзінің ішкі құндылықтарын, бағыттарын жоғалтудың күйін басынан кешіру. Қарт адамдар құндылықтарын қайта бағыттауға, яғни капиталистік әлемнің құндылықтарын қабылдай алмайды. Осы арқылы олар өздерінің арттарынан  социопаттардың  үлкен армиясын ұсынады. Қарт адамның мінез-құлқы қартаю күшіне деформацияланады. Бұл деформациядан соң айтарлықтай қиын процесс болады. Әлеуметтік жұмысшылар  біраз уақытқа дейін тұқымқуалаушылық  арқылы берілген  шешуінің  жақтарын сақтайды. Жас ұлғайған сайын мінездің кәсіби деформациясы пайда болады, басқаша айтқанда, мінездің белгілі жақтарының  акцентуациясы  күмәнданғыштық,  ашуланшақтық, жараланғыштық, қобалжушылық, толқушылық, өкпелегіштік, эмоционалды мобилділік, мінегіштік, долылық, жүдеушілік, тұйықтық, өзінің және айналасындағылардың іс-әрекетін әділетсіз бағалау,  стереотипті  қайталанатын  «жаралайтын  ситуацияларда»  ақыл-ой қабілеттерінің  реактивті  регресі және тағы сол сияқты.

Ал егер қарт адамға өзінің жақын туыстарын, әсіресе жақын немесе балаларын  жерлеуге тура келген болса, оның психикасы мен мінезі «қалыпты» бола қоймас. Қартайғанда жалғыз қалу проблемсы, сөзсіз  ерекше орын алады. Жалғыз адамдардың психикасының  өзгеруі ешқандай синдромды  сыйымсыз, өйткені өзінің әр жағдайында ол бірігей және комфортты. Сонда да жалғызбасты қарттардың жағдайын «клиникалық», «геронтологиялық» әлеуметтік норма деп айтуға болмайды [20, 75б.].

Бұл жерде тағы да қартайған азаматтардың өзінің  әлеуметтік-медициналық ерекшеліктері күйінде  ерекше қатар бөлінетін екі категориясын көрсетуге болады. Біріншіден, бұл қартайған мүгедектер (жас кезінде немесе кемелденген кезеңде мүгедек болып, сонда да жасында жақсы бейімделіп; отбасы бала-шағасы, жұмысы және тағы басқасы бар). Екіншіден, бұл қартайған шағында мүгедек болғандар. Қарт адамдардың психикасы кәсіби шаблондарға жатпайтын әртүрлі характерологиялық жынысымен, аффективті-эмоционалды ерекшеліктерімен өзіндік болып табылады. Бұл жерде индивидуалды әдістеме керек.

Ұзақ жасаушы және оның жанұясы. Ұзақ жасаушылардың отбасындағы қатынасы қалай құрылатынын түсіну үшін, екі негізгі сәтті қабылдау керек, біреуі – микро-әлеуметтік; екіншісі – индивидуальды-психологиялық не дәл сол медициналық. Бірінші фактор: ұзақ жасаушы жанұя мүшелерінің назарында , яғни оның ядросы («қатты» немесе «жұмсақ» — бұл енді басқа сұрақ), «статусы» (яғни, оның жанұясынан және оның мінез құлқынан тәуелсіз) күшінде. Екінші фактор: ұзақ жасаушы үшін «туған» өте кең ұғым [21].

Автор Л.Н.Толстой қартайғанда айтқан сөзін есіне түсіреді: «Мен үшін нақты адам жоқ. Адам тіпті жоқ сияқты. Әрқайсысы  мен кей берліген типке ортақ жақтары бойынша өзіме жақын және туысқан адамдар типі деп қабылдаймын. Сондықтан мен үшін бөтен не жақын, таныс, алыс, жақын және тағы басқа жоқ». Адамдардың «туыс типтері» деп қабылдай отырып, қарт адам олармен қатынасты (жылдар бойы жасалынған стереотипті қатынасты) оңай құрады, оларға бейімделеді, оларды өздерінің  эмоционолды есіне туыс ретінде қосады. Сондықтан да қарт адамдар әсіресе ұзақ жасаушылар  басқа адамдармен олар үшін бір-бірлеп олардың типологиялық статусына жоғары эмоционалды қатынасты жасағысы келмейді. Бұл проблеманың басқа да жақтары бар: белгілі жасқа дейін өмір сүрген соң, қарт адамдар үшін туыстар бөтен бола бастайды, өйткені бірінші жоспарға дәл сол қарт адам бағытталып отыратын «маңызды ортақ» типологиялық жақтар шығады. Жоғары да автор мынаны айтады, егер ұзақ жасаушы жанұяда өмір сүрсе, ол әдетте оның ядросы болып табылады. Бұл жанұяның барлық «тогы» мен  «күші» ағылатын орталық (ұзақ жасаушы қандай психикалық және физикалық жағдайда болатынын қарамастан). Міне,  сондықтан да, ұзақ жасаушы қайтыс болғанда жанұясы жетім болып қалады және айналасындағылардың бәрі жетім болған сияқты. Жанұяның «ядросы» бола отырып, ұзақ жасаушы оның моральды климатының: оның тіл табысуы мен табыспаушылығының бастауы болып табылады [29].

Зерттеулер көрсеткіші бойынша ұзақ жасаушы тұратын үйде, я олар үйлесімді (үйдің тарлығы, қаражат қиындығына, жанұя мүшелерінің ауруына, олардың жас ерекшеліктерінің әртүрлі болуын немесе жынысына жән тағы басқа объективті факторларға қарамастан), я болмаса, керісінше бұл «себебі» көп болғандықтан, бірақ негізгі себеп ұзақ жасаушының бар екендігін болып табылатындықтан, бұл жанұяларда «нағыз тозақ».

Заттардың мұндай жағдайын әлеуметтік-экономикалық (материалдық) немесе әлеуметтік-психологиялық (ұзақ жасаушының жақсы немесе жаман мінез-құлығы) факторларымен түсіндіруге болмайды. Себептері одан да терең. Л.Н.Толстой жазғандай және әлеуметтік-геронтологиялық зерттеулер қолданған ұзақ жасаушының психикасындағы өзгерістерді тек медицина ғана объективті интерпретациялай алар еді.

Ұзақ жасаушы және оның отбасы – жалпы біздің қоғамда және әлеуметтік медицина бөлігіндегі өзекті мәселелердің бірі. Бұл проблема қоғамдық та, халықтың әлеуметтік қорғанышын  нығайтатын үкіметтік шаралармен де, тағы медициналық жолмен тіпті шешілмейтін сияқты. Біздің елімізде пайда болған ұзақ жасаушыларға арналған хоспистер біріншіден, жақсы идеялары үшін қаншама ақша талап ететіндіктен, екіншіден, батысқа қарағанда басқа концепция болғандықтан, әзірге толық  көмексіздікті демонстрациялауда. Италия мен Испаниядан басқа Европалық елдерде қалыптасқан. Бұл дәстүр АҚШ пен Францияда да бар. Ресейде  ата-ана  өз баласының біреуімен тұратын болғандай, яғни отбасылардың біреуімен тұратынындай, Израйльде бөлек тұарды. «Өз үйім» — орыс пен Европалық үшін екі бөлек ұғым: Европалық үшін – бұл, оның бала-шағасы туылған үй, орыс үшін (Италиялық пен Испаниялық сияқты) – бұл, оның өзі туылған үй. Европалық үшін хоспис – оның ата-анасының жақсы (жақсы ақша төлейтін) жағдайға көшуі. Орыстар үшін хоспис қарттар үйінен де жаман, өйткені, бұл табыт алдындағы аралық этап. Қайта құру кезінде біздің елде денсаулық және қойылымдық, өздеріне қарт адамдарға қарау қызметінің бір бөлігін  алатын фондтар пайда бола бастады. Зерттеу барысында автордан, қарт азаматтар топтарының психикалық ерекшеліктеріне ғана емес, сондай-ақ өмірлері өткен және өтетін олардың  әлеуметтік-экономиканың (тұрмыстық, материалдық) жағдайларына тәуелді екендігі байқалады [30].

Август Вейман (Германия) «Қартаю механизм эволюциясының ескі өз бетімен өмір сүруші организмін тазалаудың бір жолы процесінде жасанды, яғни зақымдалған генетикалық материалы бар дербес организмді өмірлендіреді». Бірақ, екінші жағынан қартаю керек емес, себебі егер консулсия болмағанда дені сау дербес организмдер көп болар еді және бұл тиімді. Медицинаның  барлық сәттіліктері өмір ұзарту рамкасын жасартуда, бірақ оның максиальды жалғасуы бұрынша қалуда [34].

Қазіргі қарт адамдармен  әлеуметтік жұмыс БҰҰ 15 жыл бұрын 2001 жылға дейін есептеп жасаған кәрілер әрекетінің жоспарлауымен сәйкес келуі керек. Бұған алғы сөзге әлемнің барлық елдері сапасы оның ұзақтығымен  кем емес  маңызды, қартаюшы адамдар жемісті дені сау, өміріне қанағат әкелетін және қоғамның органикалық бөлігі болып саналатын  өздерінің  отбасыларында тұрғаны дұрыс. Берліген құжаттан шыға отырып барлық ел үкіметтеріне қарт адамдарға әлеуметтік қолдау облысында келесі шараларды жасау ұсынылады:

1)      қарттарға қатысты ұлттық саясатты жасап, сол арқылы заман арасындағы байланысты нығайту;

2)      қайырымдылық организацияларын мадақтау;

3)      қарт адамдарды экономикалық күйзелістен қорғау;

4)      қарттарға арналған арнайландырған мекемелерді өмір санасы қамтамасыз ету;

5)      қарт адамды оның тұрғылықты жерінен – отбасында не басқа елде екенін тәуелді толығымен қамтамасыз ету.

Ресейде қазіргі уақытта авторлары ойластырғанның теоретикалық тазалғын аз ойлайтын федералды әлеуметтік проблемалар қабылданған. Өкінішке орай, көптеген әлеуметтік бағдарламаларға декларативтілік, жүйесіздік, ішкі қайшылықтар тән. Сонымен, федералды  бағдарламалар жобаларында «жасы үлкен заман» мына құжатта Ресей тарихында алғаш рет «Қарт адамдардың  проблемасын саналы деңгейде шешуді» ұсынатынын оқимыз. Бірақ, қарт адамдар – әртүрлі әлеуметтік көмектің объектісі емес, шешімі қабылдаушы субъект. Қарт  адамдардың көп бөлігі  жалпы әлеуметтік проблемалар сияқты шешілмейтіндер разрядына жатады және әр келесі заманға солай ауысады [36].

«Адамдардың өзара көмекке  бейімділігінің  шығу тегінің  алшақтығы сонша, оның бастауы адамның эволюциялық түбірімен  өріліп,  тарихтың құбылмалы кезеңдеріне қарамастан қазіргі уақытқа дейін сақтаған» — деп жазды П.Кропаткин. Өзара көмек тобы – бұл белгілі  бір жерге бауыр басқан, мүшелерінің проблемалары ортақ (бір-біріне айта отыратын қажеттіліктерді) бір-біріне көмектесетін кіші топ. Мұндай топтар бір-біріне жақын тұратын 5-7 адамнан тұрады. Мұндай топтар кейде  спонтанды пайда болады, бірақ көбіне оларды оның болашақ  белсенді мүшесі немесе оларға  тұрмыстық көмек көрсететін әлеуметтік жұмысшы ұйымдастырады. Топтың әр қатысушысы өзінің ресурстарының  дамыта және өзектелендіре отырып көмекті қабылдап қана қоймай, оны жасайды, өмірдің бұрынғы нормаларын толығымен жоққа шығару емес, позитивті өмірге дағдылануға ақырындап үйрету [4].

Өзара көмек топтарының пайда болу себептері:

1)      өзіндік реализация және жеке тұлғаның дамуы;

2)      кризисті ситуация немесе қайғы;

3)      әлеуметтік жағдайдың нашарлығы, денсаулық жағдайы, мүгедек болуы;

4)      аздаған және тағы басқа топтар жататындығы.

Бір қарағанда, өзара көмек терапевті топтарға тән сияқты. Бірақ, толығырақ алғанда оның қызметі азырақ болады, өзара көмек топтары үшін басқа жақтан кәсіби жұмысшының басқарғаны емес, өзін-өзі басқарғаны, өзара көмекке тән.
Тағы рефераттар