Ұлттық экономикадағы нақты саланың дамуын қамтамасыз етуде, отандық өндірушілердің өнімдерін әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру бағытында атқарылатын  іс-шаралардың  тобына  шығарылатын өнімдердің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады. Қазіргі кезде өзекті болып отырған мемлекеттің экономикалық, азық-түлік қауіпсіздігін қалыптастыру әрекеттері де сыртқы өндірушілердің ұқсас өнімдеріне  төтеп  бере  алатын  отандық  өнімдердің  өндірілуіне  тәуелді.

Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне сай иелігіміздегі құндылықтарды барынша тиімді,  әрі  ұтымды  жұмсау,  тек  ішкі нарықтағана  емес,  әлемдік  нарықта  да  жоғары  сұранысқа  ие  болатын халық тұтынатын тауарлар шығару, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін арттыру  бүгінгі  таңда  қарқынды  жүргізіліп  жатқан  саяси-экономикалық  үрдістердің  негізін  қалайды.

Елбасының 2006 жылдың 1-ші наурызындағы “Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру” стратегиясы  халыққа жолдауының бесінші міндетіне сай бәсекелестікті дамыту кәсіпкерлікті дамыту үшін басымдыққа айналуы тиіс. Осыған орай әлемдік нарықта отандық тауарлар мен қызметтер өндірудің бәсекеге қабілеттілігін арттыру қажеттілігі айқындалуда.

Жоғарыда аталған маңыздылыққа орай, кез келген экономиканың табысты қызмет етуі үшін, ерікті нарық үшін негізгі белгісі болып бәсеке саналатын айта кеткен жөн.

Экономикалық әдебиеттерде бәсеке сөзі латын тілінен аударғанда қандай да бір салада басымдылыққа қол жеткізудегі тайталастықты сипаттайды. Сонымен қатар, осы сөздің нақты аудармасы бір жетістікке қол жеткізудегі тайталыстық емес, “бірге жүгіру”, яғни бірігіп қозғалу түсінігімен тығыз байланысты сипатталады. Қазіргі заманғы экономикада бәсеке — өнеркәсібі, кәсіпкерлік жүйесі дамыған елдерде белгілі бір тауарды (қызметті) ерікті нарықта орналастырып, сол орнын сақтап тұруда маңыздылығы артуда. Жоғарғы деңгейдегі табыстылық ең алдымен, өндірісті жетілдіру, оның өзіндік құнын төмендету жолымен, тағыда басқа артықшылықтармен іске асырылады[2].

Сонымен қатар, тұтыну нарығындағы өскелең талаптар да  отандық тауар өндірушілерге шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға қойып отыр.мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына, өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын  қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.

Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз ─ кез-келген экономикалық объектілерге тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын      қабілетіне қарамай, барлық тауарлар, сондай-ақ оларды өндіру, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес, нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.

М. Эрлих және Дж. Хайн пікірлері бойынша бәсеке қабілеті ─ фирманың өз тауарын сату қабілеті.

«Бәсеке қабілеттілік»  түсінігі ХХ ғасырдың 70 жылдарында Батыста пайда болды. Шамамен сол уақытта өнімнің бәсеке қабілеттілігі мәселесімен КСРО да айналыса бастады.

Бәсекеге қабілеттілік ─ өнеркәсіптік өнімнің құндық және сапалық параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ кәсіпорын қызметіндегі инвестиция мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі ─ тауарлардың тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және оның сатылуын қамтамасыз ететін өнімнің қасиеттері.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары қандай? Оның негізгі құрауыштарын атап өтейік:

  1. Негізгі құрауышы өнімнің өзімен тікелей байланысты және оның сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде өнімді сатып алу туралы қорытынды шешім    (30-35%) оның сапалық сипаттамаларымен байланысты екенін көрсетеді.
  2. Екінші құрауышы өнімді сату мен сервисімен байланысты. Тұтынушы көбіне өнімнің сапасы төмен, бірақ сенімді және қымбат емес сервиспен (мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды таңдайды.
  3. Үшінші құрауыш бұл тұтынушыға, субъективті фактор ретінде жағымды немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі [3].

Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәкелес кәсіпорынның өнімдері арасында нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге келіп тіреледі. Мұның негізінде өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмін көрсетуге болады

Кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігі  белгілі бір фактордардың ықпалымен қалыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:

  • Баға;
  • Сапалық;
  • Жаңалық;
  • Жарнама;
  • Пайдалану сенімділігі;
  • Көркемдеу, мәнерлеу;
  • Буып-түю, т.б.

Кең мағынады бәсекеге қабілеттілік бұл – күрделі нарықтық жағдайдағы жұмыс философиясы. Ең алдымен ол тұтынушының қажеттілігін білу мен қанағаттандыру; нарықтың дамуы мен жағдайды түсіну; бәсекелестердің мүмкіндіктері мен қимылдарын алдын-ала білуіне бағытталған.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін оны басқа өніммен салыстырғанда  ғана анықталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады. Ол  берілген тауардың басқа тауарынан белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру     дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу         дәрежесі бойынша басқа тауарлармен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынышының тауарға жұмсаған шығыны мен өз                   қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі  қарай  қолданылуы  де  есептеледі [3].

Өнімнің бәсекеге қабілеттілік мәселесі қазіргі жағдайдағы             әлемде әмбебаб сипатқа ие болды. әрбір мемлекеттің тұтынушының экономикалық және әлеуметтік өмірі оның қаншалықты табысты     шешілуіне қарай байланысты. Бәсекеге қабілеттілік – мемлекеттің, өндірушінің өнім шығару мен өткізудің мүмкіншілігінің жиынтығы          десек те болады. Бәсекелік факторының өзі мәжбүрлік сипатқа ие,      нарықтан ығыстыру қорқынышы  өндірушілерді  өз тауарлардың         бәсекеге қабілеттілігі мен сапа жүйесімен тоқтаусыз шұғылдануға        мәжбүр етеді, ал нарық олардың қызметінің нәтижелерін объективті         және қатал бағалайды. Дамыған бәсекелестік нарықта өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оның коммерциялық табыстың шешуші факторы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік тауардың нарық жағдайына,            тұтынушының қажеттілігіне тек сапа, техникалық, экономикалық, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен бірге коммерциялық және өткізудің  басқа жағдайларына (баға, жеткізу              мерзімі, өткізу жолдары, сервис жарнама)  байланысты болатын көп  аспектілі түсінік. Сонымен қатар, өнімнің бісекеге қабіліттіліктің            негізгі құрама бөлігі болып эксплуатация уақытына тұтынушының         шығын деңгейі табылады. Басқаша айтқанда бәсекеге қабілеттілік – нарықтағы табысты анықтайтын тауардың тұтынушылық және         құндылық (бағалық) сипаттамалардың кешені, яғни бәсекелес аналог тауарлардың алдында берілген тауардың артықшылығы. Тауарлардың артынан олардың өндірушілері тұрғандықтан, сәйкесінше бәсеке қабілеттілікті кәсіпорындар, кәсіподақтар, фирмалар, мемлекеттің негізінде айтуға болады. Нарықтағы әрбір тауар қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандыру көрсеткішіне тексеру өтеді: әрбір сатып алушы оның       жеке қажеттілігін толығымен қанағаттандыратын тауарды сатып алады,       ал барлық сатып алушылар бәсекелес тауарларға қарағанда                       қоғамдық қажеттіліктерге сәйкес келетін тауарды сатып алады.              Сондықтан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін (яғни, бәсекелестік нарықта коммерциялық тиімді өткізудің мүмкіншілігі) бәсекелестердің               тауарларын бір-бірімен салыстыру негізінде ғана анықтауға болады[4].

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің зерттелуі оның өмірлік циклының фазаларына тығыз байланысты үздіксіз және жүйелі түрде жүргізілуі             тиіс. Мұның өзі бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерінің төмендеудің                  бас кезеңін уақытылы анықтау мен лайықты шешімдерді қабылдау           (мысалы, өнімді өндірістен шығару, оны модернизациялау, нарықтың            басқа секторына ауыстыру, т.с.с.) үшін қажет. Егерде ескі өнім өз                бәсекеге қабілеттілік ұстанымын түгелдей жоймаса, ал кәсіпорын жаңа           өнім шығаруды көздесе бұл экономикалық тиімсіз болады. Сонымен             қатар, әрбәр тауар нарыққа шыққаннан кейін өзінің бәсекеге қабілеттілік әлуетін  бірте-бірте жұмсай бастайды. Сондықтан, жаңа    өнім ескі өнім бәсекеге қабілеттілігінде маңызды жоғалтулар болған    кезде нарыққа шығаруды қамтамасыз ететін график бойынша болжайды. Яғни жаңа тауардың бәсекеге қабілеттілігі озық және ұзақ уақыттық болу қажет.

Тауар бұл жағдайда өз бәсекелестерінің іс әрекеттері сипатын бағалау жүйесін, оның ішінде олардың іс-әрекеттерінің құрылымдық талдауын пайдалануға болады

Бәсекелестіктің салалық деңгейдегі қозғаушы күштерін зерттеу нарықтық экономика жағдайында барлық деңгейлерде көрініс табатын жалпылама бәсекелестік механизмінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Мұндай зерттеу келесідей аспектілерді қамтиды: Салада потенциалды бәсекелестердің, яғни жаңа тауар өндірушілердің пайда болуы, бағалардың төмендеуі және (немесе) шығындардың өсуі, тиісінше пайда нормасының түсуіне алып келуі мүмкін өндірістік қуаттардың артуына әкеліп соқтырады.

Нарыққа жаңа бәсекелестердің енуі барысында белгілі бір тосқауылдар болуы мүмкін. Олардың негізгілері:

  • өндіріс қажеттіліктерінің үнемделуі;
  • өнімнің жіктелуі мен сатып алушылардың да сол кезеңдегі шығындары;
  • тарату каналдарының салыстырмалы жетіспеушідігі;
  • саладағы артықшылықтардың болуымен белгіленетін тосқауылдар.

Нарықта әрекет етуші компаниялар арасында бәсекелестіктің қарқандылығы мынандай факторлармен анықталады:

  • бәсекелестердің сан жағынан көп болуы және олардың күштерінің теңдігі;
  • саланың салыстырмалы баяу өсуі;
  • үстеме шығындар немесе тауарлы-материалдық қорлар құны түріндегі тұрақты шығындардың жоғары деңгейі;
  • дифференциацияның жоқтығы (және тиісінше – конверсия шығындары);
  • қуаттардың секірмелі өсімі;
  • жоғары деңгейге шығу тосқауылдары [5].

Бәсеке  сипаттамалары  және  оларды  анықтайтын  факторларды  шартты түрде микродеңгейлі (өнімнің сапасы мен бағасын көрсететін), мезодеңгейлі  (салалардың  қолда  бар өнлірістік қорларын тиімді қолданудың көрсеткіштерін жақсартатын) және макродеңгейлі  (шаруашылық жүйелердің жалпы қалпын, олардың балансын, инвестициялық климатын, салық тәртібін, тариф кедендік саясатын және т.б. көрсетеді) болып бөлінеді.

Келтірілген бәсеке сайыстың және бәсекелесу қабілетінің            факторлары мен сипаттамаларының субъектілерінің құрамы осы                күрделі дәреженің элементтерінің құрамын сипаттауға және олардың байланысын шығаруға мүмкіндік береді. Бұл оның талдауына қажетті          тиімді тәсілдер шығаруға, қолда бар қорларды алуға қосымша мүмкіндіктер ашуға және сүт өнімі кәсіпорындары үшін әр деңгейдегі бәсекеге қабілеттілікті жоғарлатудың стратегиялық бағытын анықтауға көмек көрсетеді.

Экономикалық  әдебиетте  бәсекені оның әдістері бойынша         бағалық (баға негізіндегі бәсеке) және бағадан тыс бәсеке                (тұтынушылық құнның сапасы негізіндегі бәсеке) бөлуге болады.          Қазіргі әлемде бағалық бәсеке бағадан тыс әдістердің бәсеке сайысына   қарай мәнсіз болып келеді. Бұл қазіргі нарықта  «бағалар қақтығысы»        жоқ дегенді білдірмейді, олар бар, бірақ соншалықты анық емес. Бағадан    тыс бәсеке алдыңғы қатарлы бәсекелестерге  қарағанда тауардың тұтынушылық құнын арттырады. Бағадан тыс әдістердің санына фирманы басқарудың бүкіл маркетингтік әдістері жатады. Олардың негізгілері: тауардың жаңартылуы, сапа, жарнама, халықаралық стандарттарға сәйкес келу, т.с.с. [6].

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің жоғарылауы, оның жақсаруы көбінде іске асырылатын өнімнің сапасы мен өндірістің ұйымдастырушылық-техникалық деңгейіне тәуелді.

Өнімнің  бәсекеге  қабілеттілігін  бағалаудың  бірнеше  әдістері  бар  (оны біз 1.2 бөлімінде толық қарастырамыз). Бірақ барлығының да бір ортақ кемшілігі бар, онда тұтынышыны қызықтыратын өнім бағасы мен сапаның қатынасы  ескерілмейді, тек тауардың басқа қасиеттерінің  жиынтығы  ретінде анықталады.  Осылайша, өнімнің бәсекеге қабілеттілігі біз оның өнімнің  бағасы  пайдалы  тиімділікке  қатынасындағы  салыстырмалы      баға деп анықтаймыз. Әрбір нарықтың  өзіндік бір ерекшеліктері бар. Баға өткізу  кезіндегі  ұсынысты  анықтау  керек,  ал  жаңа  өнім  ұсынысы  бағамен  ынталандыруы  қажет.  Осылай,  егер  «баға»  тек  өнімді  өткізу  құралы  ғана болса,  «бәсекеге  қабілетті  сапа»  нарық   дамуының  жалғыз  факторы  –   тек өнімнің белгілі бір көрсеткіштері ғана емес,  сонымен бірге ақырғы   тұтынушыға  бағытталған шаралар  кешені. «Бәсекеге                 қабілетті сапа»  зерттелуі  перспективті  нарықты  бөлшектеп  зерттеуінен  басталады:

  • жаңа өнімге талаптарды дайындау;
  • сапалы шикізат жабдықтаушылады таңдау және күшейтілген бақылау;
  • өндірістің барлық кезеңдері мен аралық бақылауды регламенттеу.

Өнімді  нарыққа  шығару ─ өте  жауапты  кезең. Жаңа өнім үшін жаңадан өткізу нарығын құру керек. Жаңа өнімнің бәсеке қабілеттілігіне немесе нарықта өнімнің өтуіне әсер ететін факторларды қарастырайық. Өнімнің  бәсекеге  қабілеттілігінің  жоғары  көрсеткіші  кезінде  табысты  өтуі тек өнімнің жаңалық дәрежесі мен оған тұтынушының қызығушылығы ғана емес, сонымен бірге бағалық стратегияға да байланысты. Әдетте, өнімнің модификациясы сату көлемін жаңалыққа қарағанда тезірек ұлғайтады, өйткені тұтынушы берілген өнім туралы біледі. Тауардың өмірлік циклының өсу этапында ғана өндіріс, маркетинг шығындары айтып, білінетін табыс алуға болады.

Бөлімді аяқтай отырып, айта кететін жайт, бәсекелік күресте нарықты дұрыс және уақытылы бағалай алатын өндіруші ғана ұтады
Тағы рефераттар