Архелогиялық зерттеулерде ерте орта ғасырға қарағанда орта ғасырдың дамыған кезінде отырықшылықмәдениет өркендеп, қалалар саны көбейген.

Егер бұрын Оңтүстік қазақстанда 30 қаланың орны белгілі болса, ал кейнгі кезде зерттеулер бойынша, олардың саны 37 қалаға жеткен. Жазба деректерде  алғашқы кезенде 6 қала ғана аталса, соңғы кезде 33-ке жетті.

Қалалар санының өсуі Шығыстың экономикалық, мәдени байланыстар жүйесіне қатысуға байланысты қалалар маңызының артқандығын көрсетеді.  Екіншіден,  қала манында жартылай көшпелі мал өсірушілердің отырықшылана  бастауы  қала санының  өсуіне әсер тигізген.

Оңтүстік Қазақстанда қалалардың топтаса орналасқан жерлері – Арыс өзенінің Сырдариядағы қосылатын тұсындағы сағалары. Арыстың  орта ағысында орталығы Осбаникент қаласы болған Кенже аймағы  құрылса,  ал өөзеннің сырдарияға құяр жерінде орталығы  Отырар қаласы болған Фараб аймағы орын тепкен.  Ал Шауғар аймағында

Қарнақ,  Шур  ,  Шағылжан  қалалары болған.  Сырдың орта ағысында – Сүткент,  төменгі ағысында Сығанақ ,  Жанкент,  Асынас  Жент,  Баршынкент  қалалары  өмір  сүрген.

Қалаллық  отырықшылық  мәдениеттің  тағы  бір  қанат  жайған жері – Жетісу аймағы.  Әсірісе оңтүстүк-батыс Жетісудың  орталығы Таразда да  қала мәдениеті  өркендеген.  Бұл аймақта 36 қала жұрты табылды.  Солтүстік-шығыс Жетісудан (орталығы – Лабан,  Алматы,  Талхир қалалары)  70  қала  жұрты  ашылған.

Қалалар  тек  саны  жағынан  ғана емес,  көлемі,  экономикалық  жағынан  да  өсіп  отырған.  Оны  негізінен үш  топқа  бөліп  қарауға  болады.  Бірінші  топқа көлемі  30 гектардан  асатын  қала  жұрттары  жатады.  Ондай  қалалар  Испиджаб,  Отырар,  Сауран,  тағы басқалар.  Екінші  топқа  10 гектардан  30 гектарға  дейінгі  қалалар  жатады.  Мұндай  қалалар  Бурух,  Хурлуг,  тағы басқалар.  Ал үшінші  топқа  көлемі  10 гектарға  жетпейтін  қалалар  — Алмалық ,  Лавар ,  Қапал ,  Ақтам ,  Арасан ,  тағы басқалар  жатқызылған.

Мұнадай  қалалар  1  және  2- топқа қарағанда  өте  көп  кездеседі.  Қалалар  көлеміндерінің  үлкен-кіші  болуының  өзі,  олардың  тұрғындарының  санына  ғана  емес,  ішкі  құрұлыс  жүйелеріне,  қоғамдық  сауда ,  діни  орындардың  орналасуына  да  байланысты.

X-XII  ғасырлардағы  қалалар  дамуының  өзіне  тән  бір  ерекшелігі  —  бұл  кезде  отырықшылық  мәдениеттің  дамуы  Қазақстанның  орталық  және  шығыс  аймақтарына  қарай  жайыла бастауы.  Мәселен ,  Ұлытау  етегіндегі  Басқамыр,  Аяққамыр  немесе  Кеңгір  өзенінің  бойындағы  Сарайлы,  Торайлы  қалаларының  өмір  сүруі  қалалық  мәдениеттің  дамуын  көрсетеді.

Қала құрылысындағы  өзгерістер. Қалаларға  жүргізілген  археологиялық

Зерттеу  жұмыстары  олардың  ішкі  құрылыс  жүйелерінен  толық  мағлұмат  береді.

Дамыған  ортағасырлық   қалалар  Отырар,  Тараз,  Талғар,  Баба-Ата,  Құйрықтөбеге  кең  көлемде  жүргізілген  қазаба  жұмыстары,  бұл  қалалардың  қоғамдық  құрылыс  орындары  жобаларының  қанадай  дәрежеде  болғандығын  көрсетті.  Көшелер  онын екі  жағына салынған үйлер,  шаруаға  қажетті  бөлмелер,  олардан аулақтау  жерге  шеберханалар  аршылған.    Шеберханалар – қыш-құмыралардың  махалласы  тұрғын  үйлерден  алыстау  салынатын  болған.  Жазба  және археалогиялых  деректерді салыстырғанда,  ертедегі  орта ғасырдағы  қыш  құмырашылар  махалласына  қарағанда  дамыған  орта  ғасырдағы  құмырашылар  шеберханалары  екі-екі  жарым  есе  ұлғайған.  Бұған  байланысты  үйлер  саны  да  өскен.  Отырар  қаласын  қазған  кезде  сауда  орны  анықталған.  Оған  басты  дәлел,  бұл аумақта  жүріс-тұрыс  көп  болғандықтан ,  көшеге  қыш-құмыралардың  сынағы  төселген.  Құмыршылардың   шеберханасы қаланың  оңтүстік  жағында,   биіктеу  жерге  салынған.  Қолөнер  шеберлері  шоғырланған  қала  көшелелері  сол  негізгі  кәсіп  атымен  (Зергерлер  көшесі) аталған.

X-XII    ғ.  Қалаларыедағы  басты  бір  жаналық – жаңадан  салына  бастаған  қала  құрылысының  ерекше  бір  жүйесі – мұсылман  дінінің  енуі байланысты  мешіттердің  пайда  болуы.  Осы  кездегі  қалалардың  құрылыс  жүйесінің  тағы  бір  жаңа  түрі – шығыс  моншасы.  Отырар  қаласының  екі  жерінен  шығыс  моншасының  орны   табылған.  Мұндай  моншалар  Тараз,  Йасы,  тағы  басқа  қалалардан  да  белгілі  болған.  Тараз,  Отырар  моншаларына  су  қыш  құбырлармен  тартылған.  Мұның  өзі  орта  ғасыр  мәдениетінің  даму  дәрежесін  көрсетеді.

Зерттеу  жұмыстары  қалалардың  бекінісітері  жайлы  да  мәлімет  береді.  Отырар  қаласының  дуалы  да  мәлімет  береді.  Отырар  қаласының  дуалы  табанының  қалындығы  6,2 м болса,  ол  жоғарылаған  сайын  сүйірленіп,  1,5 м-ге  дейн  жұқарған.  Қалалардың  қорғаныс  жүйелері  олардың  үлкен-кішілігіне  байланысты  әрқалай  болған.  Мәселен,  Х  ғасырдағы  Баба-Ата  қаласының  шахристанының  дуалы  екі  қатар  етіп  кірпіштен  тұрғызылған.  Дуалдың  жиегіне  кірпіштен  кемер  жасалған.  Ол жерге  қарауыл  немесе  қаланы  немесе  шабуылдан  қорғаушылар  тұрған.

Жетісу  аймағындағы  қалалардың  қорғаныс  жүйелері,  ішкі  құрылыс  жүйесі  де  өзгеше  болған.  Жергілікті  ру-тайпалардың  отырықшылануына  байланысты,  Талғар қаласының  ішіндегітұрған  үйлердің  жанында  малға  арналған  қора-жайлар  да  салынған.

Сонымен,  Х  ғасырдан  ХІІІ  ғасырдың  басына  дейінгі  кезенде  Қазақстандағы  қалалардың   құрылыс  жүйелерінде  елеулі  өзгерістер  болды.   Ол  қаланың  үшінші  сыртқы  бөлігінде   қалыптасуы,  махаллалар  көлемнің  ұлғаюы,  қала  құрлымындағы  жаңа  элементтер – мешіт, монша  сияқты   қоғамдық  құрылыстар  салынып,   қорғаныс  бекіністерінің  неғұрлұм  мықты  бола  түсуіне  көрінеді.

Тұрғын  үйлер.  Х-ХІІ  ғасырлар  қалаларына  жүргізілген  қазба  жұмысының  кезінде  аршылған  үйлердің  құрылыс  жұйелері  ерте орта  ғасыр  кезінде  (VІ-ІХғасырлар)  салынған  үйлерге  ұқсас  екендігі  байқалды.  Бірақ  Х  ғасырдың   тұрақ-жайларында  бөлме  сандары  көбйе  бастайды.  Бөлменің  еден  дейіңгі  тек  кіреберіс  алдындында  ғана  сақталды.  Сәкілер  бөлменің  жартысын,  тіпті  үлкен  бөлігін  алып  тұрады.  Бөлмеге  аузын  есік   жаққа  қаратып  тандыр  ошақ  орнатылды.  Мұражасы  тандырдың  артқы  жағынан  тесіліп,   түтін  қабырғаның  бойымен  үйдін  төбесі  арқылы  шығарылған.   Ал  тандырдың  жанында  төрт  бұрышты  30х30  см,  беті  ашық  ошақ  болады.  Оған  қазап  тұрған  шоқ  салып  қояды.  Ол  үйге  жылу  беру  үшін  пайдаланылған.  Үйдің  төбесі  бір  немесе  3-тен  5-ке  дейін  белағаш  қойылып  немесе  итарқа  етіліп  жабылған.  Үйдің  төбесінің  жабылуы  оның  көлеміне  байланысты  болған.

Тандыр  ошақтың  оң  жақ  бұрыш  қабырғасында  ыдыс-аяқ  қоятын

ұя-тақта  жасалады.  Қабырғанын  ортасында  шырақ  немесе  әр  түрлі  ұсақ-түйек  құрал-саймандар  қоятын  ойықтар  болады.  Ал  ошақтың  алдында  күл  түсетін  шұңқырлары  бар.

ХІ-ХІІ  ғасыр  тұрғын  үйлері  құрылысында  да  өзгерістер  болған.  Мәселен,  Құйрықтөбе  қаласын  қазғанда  қатар  жасалған  үш  бөлмелі,  бір-бірімен  байланысты  үйлер  аршылған.     Қазақтар     ондай     үйлерді       “қоржын үй”  деп  атаған.  Ондай  үйлер  қазақ  қыстауларында  көптеп  кездеседі.  Олардың  сәкілері    бөлмелердің  тең  жартысын  алып  жатады.  Сәкілердің  үстіне,  еденге  орналасқан  ашық  ошақтар  соқпақша,   дөңгелек,  таға  тәрізді  болып  келеді.  Бөлмелердің  көлемі  әртүрлі  болған.  30  шаршы  метрден  40-50  шаршы  метрге  дейін  жететіндері  кездеседі.  ХІІ  ғасырдың  тұрғын  үйлеріндегі  тағы  бір  ерекшелік – еденге  орнатылған  дөңгелек  немесе  тік  бұрышты  темір  ошақтар.  Олар өсімдік  және  геометриялық  өрнектермен  безендірілген.  Бұл  ошақтар  Орта  Азия  тұрғын  үйлері  бөлмесінің  ортасындағы  сандалдарға  ұқсас.  Бірақ  тардың  кигіз  үй  ортасындағы  ошақтарынан  ешбір  айырмашылығы  жоқ.  Мұндай  ошақтардын  маңызы  өте  зор  болған  Олар  үйге  әрі  жылу,  әрі  жарық  берген.  Ошақ  айналасына  отырған  отбасы  мүшелері  әңгіме-дүкен  құрған,  тәлім  тәрбие  мәселелерін  талқылаған.

ХІІ  ғасырдағы  және  бір  жаңалық,  бөлмелерде  ошақ  алдында  ташнау  болған.  Ташнау  деген  бүгінгі  күнде  көп  қабатты  үйлерде  пайдаланып  жүрген  канализацияның  қарапайым  түрі.  Ол  үшін  ошақ  алдында  терендігі  екі  үш  метр  шұқыр  қазылып,  оған  түбі  арнайы  тесілген  күбі  құбыр  орнатылады.  Тесіктін  үстінен  қалындығы  4 – 5  см,  төрт  бұрышты  30х30  см  күдірілген  кірпіштер  төселіп,  олардың  тесігінің  астындағы  күбі  құбыр  тесігінің  тұсы  ашық  қалдырылады.  Кейбір  ірі  қалаларда  ташнаудан  арнайы  қыш  құмыралар   тартылып,  қаланың  сыртына  қарай  шығарылған.

Х – ХІІ ғасырлардағы  Жетісу  аймағындағы  қалалардың  үй  құрлыстарында  өзіне  тән  жергілікті  ерекшеліктері  болды.  Үй  бөлмөлері  белгілі  бір  негізгі  құрылыстың  төңірегіне  топтастырылып  салынады.  Көлемі  500 – 600 шаршы метр  келетін  аумақ  дуалмен  қоршалып ,  оның  ішкі  жағынан  дуалға  тақап  жағалай  тұрғын  үйлер  салынады  да,  ортасы  аула  ретінде  пайданылады.   Мұндай  тұрақжайлар  кішігірім қорған  сияқты  болған.  Бөлмелері  қатар – қатар  орналасқан.  Ортадағы  ашық  аланаға   мал  қораланып,  киіз  үйлерде  тігіледі.  Мұндай  жағдай  Жетісу  қалаларында  жиі  кездеседі.

Мәдени  мұраларды  зерттеу,  сақтау  және  оны  қолданудағы  бетбұрыс  Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  бүгінгі  Қазақстанның  алдында  тұрғын  маңызды  міндеттерімен  өатар  мәдени  мұрамызды  дамыту  мәселесі  жайлы  айтқан  Үндеумен  тығыз  байланысты.  Осыған  байланысты  2004 – 2006  жылдарға  арналған  «Мәдени  мұра»  атты  мемлекетік  бағдарлама  жасалды.  Қазақстанның  ежелгі  және  ортағасырлардағы  тарихы  жазылуда,  біздің  туған  тарихымыз  осылайша  тірнектеп  жинақталуда.
Тағы рефераттар