Bigox.kz

Оқу үдерісінде ойын түрлерін пайдалану жолдары (ана тілі,  математика, қазақ тілі, дене шынықтыру)  туралы қазақша реферат

Балдырған отбасы тәжірибесі арқылы және өзін қоршаған ортамен тығыз араласа отырып, ана тілін үйренеді. Ал адамға ана тілінен ардақты не бар? Ол туралы әйгілі педагог  К. Д. Ушинский былай деп өте тамаша жазған: «…Ана тілі — ақыл-ой дамуының негізі және барлық білімдердің қазынасы: одан барлық түсінік басталып, сол арқылы өтіп және соған оралып отырады. Ана тілі — идеялар мен білімдерді ұғынудың және оны таратудың бірден-бір құралы. Егер оқушы бұл құралды нашар меңгерсе онда оның оқуына да үлкен қиыншылық туатыны сөзсіз» [28, 45].

Сондықтан да мектеп табалдырығын алғаш аттаған балаларға ана тілін оқытудың тиімді әдістеріне ерекше мән берілуге тиіс деп білеміз. Ана тілі сабақтарында ойынды ұтымды пайдалану сондай әдістерге жатады. Сол арқылы оқу процесін жандандырып, сабақтың сапасын арттыруға толық мүмкіншілік бар. Баланың сөздік қорын молайтып, сөзді еркін, өз мағынасында қолдануға, тез, жылдам сөйлеуге жаттықтыруға ойын бірден-бір таптырмайтын құрал. «Бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің саздылығын ұғынады», — деген А. М. Горькийдің бейнелі сөзіне өз тәжірибемізде көзіміз жетуде [45, 32].

Ана тілі сабақтарын дәйекті жүргізу үшін, мұғалім бірінші күннен бастап оқушылардың мінез-құлқын бақылай отырып, оларды еркшеліктеріне қарай топ-топқа бөледі. Оқушылардың бірінші күннен бастап оқу құралдарын қалай пайдалану керектігін еркін   меңгеріп әкетуі оңай емес. Сондықтан бірінші сынып  мұғалімі ең алдымен қимылдары өте баяу оқушылармен біраз жұмыс жүргізіп, олардың қаламсапты дұрыс ұстауына баса көңіл бөлу керек. Баланың саусақтары емін-еркін қимылдау үшін оларға жаттығулар жасатып бірнеше ойын ойнату тиімді. Бұл ойындарды алдын-ала
бөлінген тәртіппен жүргізіп отырады. Балаларды жіті қимылдату
мақсатымен халық ойыны «Қуыр-қуыр қуырмашты» ойнату пайдалы.
Ойынды не үшін жүргізгелі тұрғаны мұғалім үшін белгілі.
Сондықтан мұғалім алдымен ойынның тәртібін балаларға түсіндірді де, ойынды өзі бастап, ойнау тәртібін көрсетеді. Ойынға екі
оқушыдан кезектесіп қатынасады. Бір оқушы қолының бес саусағын
бір жерге түйістіреді де, сол қолымен оны бүркемелеп, қапсыра
ұстайды. Одан кейін жанында тұрған екінші оқушыға ортаңғы саусағымды тапшы дейді. Егер ол саусағын дәл тапса, ұпайды бірінші оқушы, таба алмаса — өзі алады. Бірақ, ұтқан ойнаушы ұпай алу үшін мына ережелер мен сөздерді жақсы білуі шарт:

—         бас бармақтан бастап, шынашаққа дейін бір рет саусақтардың атын түгел айтып береді;

—         бұдан кейін — бас бармақ, балан үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек, — деп саусақтарға түгелдей ат қойып шығады. сөйтіп, бес саусақты түгел жұмады. тағы да бас бармақтан бастап, былай деп, бес саусақты түгел ашып, санап шығады.

Сен тұр, қойыңа бар,

Сен тұр, сиырыңа бар.

Сен тұр, түйеңе бар,

Сен тұр, жылқыңа бар.

Енді шынашақты алақанның шұңқырына бүгіп, тұқырта ұстайды да:

Қуыр-қуыр қуырмаш,-

Балапанға бидай шаш,

Әжең келсе есік аш,

Қасқыр келсе, мықтап бас.

Ұры, бөрі сұғанақ,

Мұның бәрі малға қас, —

деп ұпай тартушының алақанын қытықтайды. Ойынды әрі қарай жалғастыруға болады. Ойын балаларға өте ұнайды. Сондықтан ойын бірнеше рет қайталанып ойналады. Бұл әдіс жазу құралдарын меңгере алмаған не оны меңгеру қиынға соғатын, ұяң, баяу қимылды балалардың санына қарай қолданылады. Бұл ойын алдымен шабан қимылдайтын балалардың қимылын тездетуге септігін тигізеді; екіншіден, тілін жаттықтырады; үшіншіден, есте сақтау қабілетін жетілдіре түседі; төртіншіден, ұяң, тез үйірлесуге шорқақ, жасқаншақ балалар ойын үстінде мұндай әдеттерін ұмытып кетеді; бесіншіден, оларды топтасып /ұжым болып/ жұмыс істеуге дағдыландырады; алтыншыдан, балалардың нерв жүйелерін шыңдап, мінез-құлқын қалыптастырады. Суреттер арқылы жұмбақтар шешкізу, балалардың сабаққа қызығуын, ынтасын арттыра түседі. Олардың қимылын дамытып, сабаққа белсенді араластыруға мүмкіндік береді. Жұмбақ шешу ойынын жарыс түрінде өткізуге болады. Жұмбақ ойыны балалардың өздігінен ойлауына мүмкіндік жасайды, оларды дерексіз ойлаудан нақтылы ойлауға жетелей түседі. Осының негізінде мұғалім бірте-бірте оқушыларды күрделі іске тартады. Сабақ күрделене түскен сайын оқушылардың ойы өсіп жетіледі. Осыған орай ойынның түрлері де күрделеніп, өэгере береді. Ойын әрбір пән бойынша ұйымдастырылады. Бастауыш кластарда ойын сабақтарын пән бойынша ұйымдастыру мұғалім үшін де, оқушылар үшін де тиімді.

Бірінші сыныпқа келген балалардың кейбір әріптерге барлығының бірдей тілі келе бермейді. Осындай жағдайда бала жолдастарының көзінше ол әріптерді дауыстап айтуға жасқаншақтай беретіні сөзсіз. Мұғалім баланың осы кемшілігін  дер кезінде біліп, оны уақытылы түзеу бағытында шара қолдануы тиіс. Бұл жауапты кезеңде бала мен мұғалімге нағыз көмекші халық ойыны болып табылады. Тілі кейбір  дыбыстарға еркін келе бермейтін балалар үшін алдымен сол дыбысты жеке-жеке айтқызып, артынан хормен қайталатады. Тілі еркін келмейтін балалар да көпке елігіп дұрыс айтып кетеді.

Бұл мақсатта ежелгі халық ойыны жаңылтпашты ұтымды пайдалануға болады. Халық ойындарының бірі – жаңылтпаш. Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған. Балдырған жасында бала сөздік қоры молая бастаған кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Кейбір ерке өскен, шолжаң балалар тіпті  он жасқа келгенше сақаулана сөйлейтін болады. Тілін мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі -жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.

Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерге сәйкес шығарған. Баланың ең әуелі дұрыс айта алмайтын, тілі келмейтіні “Р” дыбысы. Осыған орай “Р” дыбысын айттыруға бағытталған жаңылтпаш сөздер өте көп.

“Әй Тайқарбай, Тайқарбай,

Малыңды жадыраға жай Тайқарбай”-

деген сөздерді жылдам айтқызғанда бала жаңылып “Р”-дың орнына “и” дыбысын айтатын болғандықтан, одан жаңылтпаштың дұрыс айтылуын талап етеді. “Р” дыбысын дұрыс айтуға үйренумен қатар мұнда сырт тұлғасы және   айтылуы жағынан да, мағыналы ұйқасы жағынан да бір-біріне жақын тұрған атты әб сәтте-ақ

Ақсаттар ақсатты,

Ақсақты, тоқсақты.

Жаза алмай бас қатты,

Ақсатса жақсы атты

Кім болар жақсы атты –

деген сөйлемдегі сөздерді шатыстырмау, олардың орнын алмастырып алмау, дұрыс сөйлеу үшін сөздерді әдейі осылай құрған. Өлеңнен тыс жеке тұрғанда тұлғасы бір сөздің сөйлем ішінде әр түрлі мағынаға ие болатынын ажырата білу үйрететін амал-тәсілдердің барлығы жаңылтпашта айқын көрінеді. Енді бірде:

Апам аулына барғым келеді,

Құрт асағым келеді.-

Қашан онда барғың келді

Қанша құрт асағың келді.

Бұндай жаңылтпаштарды дұрыс айта алмаған “Р” дыбысына тілі келмеген бала өз достары күліп, кейде намысына тиіп қалай да дұрыс сөйлеуге, әр сөзді ұғынықты да ажыратып айтуға мәжбүр етеді. Сөз мағынасын бұрмалап жібермеу  абайлап, аңдап, байыптап  маңызды сөйлеуге жаттықтырады және жаңылтпаш мазмұндарынан баланы тату-тәтті ынтымаққа, бірлікке шақыру мақсаты көзделетіні байқалады, одан келіп дұрыс шешім айтуға дағдыландырады. Жаңылтпаштардың құрылысы жағынан ықшамдылығы жаттап айтуға жеңіл тиетіні, ұйқасымды, әуенді, сазды да мазмұны жағынан күлдіргі болып келетіндігі балаларды қатты қызықтырады. Бала тіліндегі “ш” дыбысы мен “с” дыбысын шатыстырып айтуды түзету үшін халық:

“Шыдамай шытырмыш,

Ол шытырмышты

Мен шым-шытырмыштамай

Кім шытырмыштайды”,-

деген сияқты жаңылтпаштарды шығарған. Сол сияқты “қ-к”,“ж-ш”, “т-д”,
“н-ң”, т.б. дыбыстарды шатыстырмай айтуға жаттықтыратын жаңылтпаштар бар. Жаңылтпаштар көбінесе тіл ширату, дүниені таныту, білім беру, тәрбиені көздейді.

Мысалы:

Тіл алғыш Бек

-Тіл алғыш, — деп

Мақтасақ біз

Біл алғыс деп, —

білімділікке тәрбиелеп, балаға сүйіспеншілік білдірсе:

Кеспе өссін тал,

Өссе өсімтал,

Өссе өссін тал

Кеспе, өссін тал,-

деген  жаңылтпаш баланы табиғатты қорғауға тәрбиелейді, әрі “с”, “т” дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырып баланың тілін ширатады.

Халық ойындарының тағы бір түрі – жұмбақтар. Жұмбақты халық көбінесе балаға арнаған. Жұмбақтар балалардың ұшқыр ойын шынықтырады, іске, әрекетке қарай баулиды, ой-санасының қызмет істеуіне серпін береді, сөйтіп жұмбақтың шешімін айтқызады. Жұмбақты мектеп балалары тілге ұста болу мақсатымен оқиды, жаттайды. Ата-ананың жас балаға беретін тәрбиесінде баланың ойын тапқырлыққа баулу үшін де жұмбақтың көп пайдасы бар [15,17].

Жұмбақтар өмірде кездесетін шаруашылық кәсіпке байланысты, тіршілік-тірекке тиянақ болатын, адам көңілін  аударатын қажетті заттардың бәрін қамтиды. Жұмбақтар көзбен көріп, қолмен ұстап, қажетіне асырып жүрген өз айналасындағы заттарды жұмбақтап айтудан, жеңілден басталады. Балалар жиналып ойларының жүйріктігі мен тапқырлығын сынға салады. Жұмбақ шешімін тез табуға асыға түседі. Жұмбақты тез шешкендерін мақтап, топ алдында сый, құрмет көрсетіледі. Жұмбақтың жеңіл түрлері “Қатар қатар тас қойдым, жирен атты бос қойдым”, “Қара сиырым қарап тұр, қызыл сиырым жалап тұр”, “Айдалада ақ отау, аузы мұрны жоқ отау” т. б.

Баланың ой көлемі кеңейген сайын жас ерекшелігі мен санасының қабылдау қасиетіне қарай жұмбақтардың да шешуі қиындалып, мағынасы тереңдеп, күрделене береді. Олардың тапқырлық, ойланғыштық қасиеттеріне қарай лайықтала, өлшене айтылатын түрлері кездеседі.

Үш қазық, екі желі, тоғыз ноқта,

Теңселіп тербеледі адам соқса.

Шешен тіл сөзге жүйрік болғанымен,

Не пайда үндемейді адам жоқта, –

деп музыкалық аспап домбыраның барлық қасиетін аша келіп дәлді екенін оймен шешуге міндеттейді.

Жаңылтпаштар, жұмбақтар сияқты мақал-мәтелдер де балалар үшін өзіндік тәрбиелік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы. Бұл мұраның негізгі  мазмұны бала тәрбиесіне арналған. Ол балалардың ақылына ақыл қосатын, жарқын болашағына дұрыс бағыт сілтейтін, өмірді танытатын өмір құралы. Халықтың мақал-мәтелдері адам өмірінің бастан кешірген тарихи әлеуметтік іс-әрекетіне, тіршілік тірегіне байланысты барлық мұрасы толық қамтылып, түгел айтылады.

Мысалы “Орман аралаған үйші болады, ел аралаған сыншы болады, көре-көре көсем болады, сөйлей-сөйлей шешен болады”, — деп еңбектенудің, талаптанудың арқасында осындай игілікке, алға қарай ұмтылуға болатынына балалардың сенімін арттырып, ынталандыра, қызықтыра түседі. Баланың күнделікті ойынының өзі, өзіне тән еңбегі бола тұрса да, “еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей”,- деп оны ең алдымен еңбек процесімен таныстырып, еңбектенуді сүйе білуге үйрету.

Халықтың балаларға арналған мақал-мәтелдерінің негізгі мазмұны – баланы адамшылыққа тәрбиелеу. Адам баланың бойындағы барлық адамшылық өсиет тек қайырымдылықтан туады. Қандай  істе болмасын қайырымды адамның ісі тек адамшылық қасиетпен бағаланады. Сондықтан да мақал-мәтелдер арқылы халық даналары жас баланы мейірімді, кішіпейіл болуға, берілген уәде мен айтқан серттен айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйрету.       Мақал — нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады. Мақал,  негізінен екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (“Еңбек етсең емесің”). Тура мағынада (“Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей”), ауыспалы мағынада (“От жақпаған үй – қарамен тең, адам кірмеген үй – моламен тең”) қолданылатын мақалдарды, көбінесе халық шығарған. Мәтелдер, негізінен тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады. “Өлең – сөздің патшасы”, т.б. Мәтел де тура мағынада “Қадіріңді білгенге жұмса” деп және ауыспалы мағынада “тікен гүлін қорғайды” деп айтылады. Мақалдың да мақалы бар, кейбір ескірген, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тәрбиелейтін мақал-мәтелдерді пайдаланудан сақ болу керек. Ұлы Абай “жиырма тоғызыншы” сөзінде “Жарлы болсаң, арлы болма”, “Атың шықпаса, жер өрте”, т.б. зиянды мақал-мәтелдердің “құдайшылыққа, не адамшылыққа” жарамайтынын айтады. Бірінші сыныптан бастап мақал-мәтелдер бірте-бірте үйретіліп, оқушылардың тілі мен ойын дамытудың негізгі бір тәсілі – мақал-мәтелдерді жаттату, оларды сынып сағаттары мен кештерде, өнер жарыстарында қолдана білуге оқушыларды бейімдеу мұғалімдердің міндеті. Бастауыш мектептің бірінші сыныбына  келген баланың «Р», «Л», «С», «Т», т.б. дыбыстарға тілдері еркін келе бермейді. Сондықтан, осындай оқушылар үшін жаңылтпаштарды пайдалану орынды. Мысалы, «Құдық қазып аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да балшығын, шаншыдым да талшығын, аршыдым да малшыдым». Мұғалім осыны оқушыға өзімен бірге ілестіре тұрып айтқызады. Сонда «Р» дыбысына баса көңіл бөлгізеді. Бұдан әрі жаңылтпашты күрделендіре түсуге болады.»Ей, Тайқарбай, малыңды кең өріске жай Тайқарбай. Біздің елде Тайқарбайлар толып жатыр, сенің айтып жүргенің қай Тайқарбай?» Алдымен мұғалім өзі айтып тұрады да балалар ілесіп отырады. Кейін сөздерін жаттап алған соң жылдам айтқызу арқылы мұғалім өзінің көздеген мақсатына жетеді. «Т» дыбысына тілі келмейтін балалар үшін де осы жаңылтпашты айтқызуға болады. Сондай-ақ «Төсек үстінде төрт бөрік, төртеуі де көк бөрік, көк бөріктер — көп бөрік», т.б. жаңылтпаштардың тіл дамытуда, сөзді таза сөйлеп, ширақ айтудағы пайдасы айта қаларлықтай.

Кесте 4.  Ана тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындардың топтастырылуы

Ана тілі сабақтарында пайдаланылатын дидактикалық ойындар баланың сөздік қорын молайтуға,  әрбір сөзді  еркін өз мағынасында қолдануға, тез,  жылдам сөйлеуге  жаттықтыруға  бірден–бір таптырмайтын  құрал екендігі  даусыз. Мәселен, оқушылардың  тілін дамыту мақсатында  пайдаланған              «Сурет сыры»  ойынында  қыс мезгілінің  сыр–сипатын бейнелеген  әр түрлі суреттерге әңгіме құрастыру көзделеді.  Бұл ойынға оқушылар  аса қызығуымен  белсене қатынасты. Мәнерлеп оқуға  жаттықтыруда  рөлдік және  драмалық ойындардың  мәні өте зор. Өйткені  1 сынып оқушылары рөлді ойнауға ерекше ықыласпен қарайды.

Іскерлік ойындар арқылы оқушыларды диалогтық, монологтық сөйлеуге үйрету.

Сабақ барысында іскерлік ойындарды қолдану арқылы оқушыларға тілдік материалдар тереңдете беріліп, сөйлеудің  әдеби нормалары меңгертіледі. Мұндай ойындар оқушылардың  жасқаншақтық, ұяңдық қасиеттерін жойып, оның қиялына ерік береді. Мысалы, «Кім білгір» ойынында оқушылар Абайдың табиғат лирикасына байланысты шығармаларын қолданды. Бұл ойында әрбір топ  өздеріне  тиесілі жыл мезгілдерінің адамзатқа пайдалы жақтарын көрсетуге тырысты. Бір–біріне қарсы сұрақтар беріп, пікір таластырды.

Іскерлік ойындар барысында  оқушылардың дұрыс сөйлеу дағдылары қалыптасып, шығармашылық қабілеттері жетілді.

    Математика сабақтарында ұлттық ойындарды пайдалану

Халық ойындарын математика сабағында пайдалану оқушының алған білімін күнделікті өмірмен берік ұштастыра түсуге қолайлы мүмкіндік жасайды. Математика сабағында халық ойындарын қолданудың түрлі жолдары бар. Мысалы, ойын сабақтың басында не ортасында, не соңында қолданылуы мүмкін.  Ойынды сабақтың басында қолдану жаңа сабаққа немесе сұралатын  үй тапсырмасына оқушыларды түгел қатыстыру мақсатын көздейді. Егер ойын сабақтың ортасында қолданылатын болса, онда мұғалімнің мақсаты-оқушылардың көңіл-күйлерін сергіту, шаршағанын ұмыттырып, ерік-жігерін дамыту. Ойын сабақтың соңында тақырыпты бекіту не сол сабақтан алған білімді жинақтау мақсатында пайдаланылады.

Математика сабақтарында «Қыз қуу», «Қан талапай», «Теңге алу», «Арқан тартыс» сияқты қазақтың ұлттық ойындарын қолдануға болады. Мәселен, «Қыз қуу» ойыны. Алдымен сұрақтар беріледі. Содан кейін есеп оқылады. Ойын шарты түсіндіріледі. Атам қазақ қыздың жолы — жіңішке демекші, алдымен қыз бала тапсырманың бірінші мысалын орындайды, содан кейін екінші карточкамен ер бала орындайды. Егер ер бала дұрыс шығарып, бұрын орындаса, онда қызды ұстап алған болып есептеледі. Қыз бірінші болса, онда ер балаға жеткізбей жеңіске жеткен болады.

«Қан талапай» — асықпен ойналатын ойын. Бұл ойынға нөмірленген асық алынады. Нөмірге байланысты карточка алынады. Асық жерге шашылады, ал балалар талапайлап асық алады. Нөмірлері бойынша карточкадағы есепті шығарады. Кім тез әрі дұрыс шығарса, сол жеңіске шығады.

«Теңге алу». Бұл ойынды салыстыру, ерекшелігін табу, айырмашылығын табуға байланысты есептерді ойнатуға болады. Алдымен сұрақ беріледі. Есептің бірнешеуі оқып талданады. Ұлттық теңгеміздің суреті ілулі тұрады. Екі оқушының қайсысы есепті дұрыс орындаса, сол төл теңгемізді алады.

«Арқан тартыс» ойынында алдымен ойынға байланысты сұрақтар беріледі. Тақтаға арқан суреті ілінеді. Көбейту кестесі бойынша берілген тапсырмаларды кім көп орындаса, сол топтық жеңіске жететіндігі айтылады.

Ұлттық ойындарды өткен сабақтарды қайталау кезінде де қолдануға болады. Ол жағдайда ойын элементтері сабақты түрлендіріп, мазмұнын байыта түседі, оқушылардың бойындағы білуге деген талпыныс пен құштарлықты оятады, балалық қиялдарын қозғап, зейіндерін кеңёйте түседі, өмір тәжірибелерін молықтырады. Ұлттық ойынның бұл қасиеттерін халық ерте танып, өмірлік мәні зор ойындардың алуан түрлерін ойлап шығарған. Қазақ халқы халық ойындарына өте бай және оның түрлері де алуан салалы болып келеді. Солардың бір парасы логикалық ойлау мен математикалық сызбаларға негізделсе, енді бір тобы тез ойлап, жедел шешуді талап ететін ауызша есептер, сондай-ақ философиялық ой түйіндерін жасауға арналған ойындар болып келеді. Біздің пікірімізше, бұл ойындар күні бүгінге дейін өз маңызын жойған жоқ. Қайта жүйелі, тиімді пайдалана білсе, оқушылардың ой-өрісін дамытып, дүниені танып, білу қабілеттерін кеңейте берері сөзсіз. Мектепке келмей тұрып-ақ бала сандық ұғым туралы мағлұмат ала бастайды. Бірақ оны саналы түсінбейді. Осы құбылысты сезген халық — балаларға сан ұғымы туралы мағлұмат берудің алуан жолдарын ойлап тауып, олардың ақыл-ойын арқылы өте шеберлікпен жетілдіре білген. Сан ұғымын есептер арқылы, ауыз-екі әңгіме арқылы немесе нақыл сөздер, мақал-мәтелдер арқылы да жеткізген. Сан ұғымын заттық негізде, сол заттың бейнелі суреті арқылы беру — бала зердесінде өшпес із қалдырып, санасынан мықтап орын тебері сөзсіз. «Аз»,»көп» деген ұғымдарды баланың зердесіне ұялату оңай нәрсе емес. Ал, оны карапайым халық ойынының негізінде түсіндіре бастасақ, ол онша қиындық келтірмейді. Халық ойындары арқылы сандардың жиынтық ұғымын да оңай түсіндіруге болады. Осының бәрі қазақ халқының бір ғана ойынының бойынан табуға болады десек, артық емес.  Мысал ретінде он бірге дейін санайтын санамақ ойынын алайық. Осы ғасырдың 30-40 жылдарында бұл ойын баланы мектепке әзірлеу құралы ретінде есептелетін. Бүгінде ол өзінің әуелгі маңызынан айырылып отыр. Бұл оның күні өтіп, тәрбие құралы болудан қалғандығынан емес, керісінше ұмыт болғандығынан, елеусіз қалғандығынан. Бірінші сыныпта  математиканы оқып үйрене бастағанда (яғни алғашқы ондықты өткенде) оқушылардың түсінігін жеңілдету үшін санамақ ойынын ойнату орынды. Мұғалім пәнаралық байланыс мақсатында санаумен қатар тіл жаттықтыруға арналған «Қуыр-қуыр қуырмаш» ойынын естеріне салып, қайталатып отыруы жөн. Бірінші сыныпта алғашқы ондықты үйреткен кезде «Сен тұр, сен шық» ойынын ойнатуға тиімді. Бұл сандарды тез айтуға жаттықтырады. Бұл ойындар мектепке дейінгі отбасы тәрбиесінде де қолданылады. Бұл ойындардың тиімділігі қарапайымдылығы мен санның заттық ұғымға негізделген ерекшеліктерінде. Сондықтан да ол балалардың санасына тез жетіп, есінде ұзақ сақталады. Ойын қолданған сабақ табысты болу үшін, мұғалім бірінші күннен бастап сынып  оқушыларын эерттейді. Ата-анасымен бірлесе отырып,оларды мінез-құлқына қарай бірнеше топқа бөледі. Мысалы, біз бірінші сынып  оқушыларын үш топқа бөлдік. Бірінші топқа жақсы үлгіретін, екінші топқа орташа үлгеретін, ал үшінші топқа нашар үлгіретін оқушылар енді. Мақсат: осы оқушылардың арасындағы айырмашылықтарды мүмкіндігінше жойып, олардың қалыпты үлгірулерін, бағдарламалық материалдарды саналылықпен игерулерін қамтамасыз ету. Біздің байқауымызша, ойын араласқан сабақта орташа оқитын оқушылар мен нашар үлгіретін оқушылар белсенді қатынасып, жақсы нәтижеге ие болады. Олай болса, бастауыш сыныптарда математика сабағын заттық негізде, деректі ұғымдар арқылы оқытудың пайдасы жоғары. Санамақ ойыны алғашқы ондықты оқып үйрену кезеңінде математиканың бастапқы негіздерін меңгеруіне толық мүмкіншілік береді де, келесі ондыққа көшуді оңайлатады. Оны , әсіресе, ойына сақтау қабілеті төмен балалар үшін /санның рет қатарынан жаңылғанда/ қолданған жөн.

(Мысалы, бір дегенім білеу

екі дегенім егеу

үш дегенім үскі

төрт дегенім төсек

бес дегенім бесік

алты дегенім асық

Бұл ойынның оқушыға әсерлілігі,біріншіден, оның қарапайым, ұғымға жеңілдігі болса, екіншіден, ұйқасымды, ырғақты айтылуы, үшіншіден, білеу, үскі, т.б. сөздер жай мағынасыз айтыла салған сөз тіркестері емес, санның негізін көрсететін қасиеттері бар заттар таңдап, іріктеліп алынған, сондықтан да балалардың ұғымына жақын, түсінікті. Бастауыш сыныптың математика сабағында алғашқы ондықты өткенде Мұзафар Әлімбаевтың «Балдәурен, шіркін балалық» кітабынан «Он саусақ», «Санамақ» өлеңдерін жаттатып, мазмұнын түсіндіру арқылы /ана тілі, математика сабақтарында/ оқушылардың тілін ұстартып, логикалық ой жүйелерін қалыптастыруға болады. Алғашқы ондықты өткенде «Қуалап соқ» ойынын ойнатқан жөн. Бұл оқушыларды шапшаң ойлауға дағдыландырады. Алғашқы ондық көлемінде есептер шығарып, амалдар қолданған кезде мұғалім балалармен көп жұмыс істеп, сандарды үйретумен бірге оқушыларды өз бетімен есеп құрауға жаттықтырады. Бастауыш сынып оқушыларымен өтілетін математика сабақтарында ұлттық ойындарды үнемі пайдалана отырып, олардың ауызша есепке жаттығуына, логикалық ой жүйелерін жетілдіре түсуіне толық мүмкіншіліктер бар. Олардың қатарына халықтың байырғы ауызша есептерін, халық ойындарын жатқызуға болады. Солардың ішінде «Сен тұр, сен шық» ойынын /бірінші сыныпта жиырма көлеміндегі сандарды санап үйрену кезеңінен бастап/ бастауыш сыныптың математика курсын бітіргенге дейін пайдалануға болады. «Қай қолымда?», «Өзім де құр қалмадым», «Үш әділ», «Сөз мәнісін байқайық», «Ғалымбек қандай әдіс жасады?», «Үш аманат», «Мұғалім келді», «Торғай мен бұтақ», «Төрт жиырма», «Әке өсиеті», «Мектеп ауласында неше торғай отыр», «Неше қаз ұшып келді», «Мың қойда неше бақайшақ бар», т. б. ойындарды тек бастауыш сыныптарда ғана емес, 4-6 сыныптарда да қолдануға болады.

Ұлттық ойындардың атын өэгертіп, күрделендіріп, не оқушылардың ұғымына лайықтап, жеңілдетіп те пайдалануға болады. Бірінші сыныпта жүздікті өткенде, 2-3сыныптарда сабақты қайталау кезінде, өткенді пысықтау барысында «Жүз қаз» есебін пайдалану орынды. Мұны төменгі сынып  оқушыларының ұғымына жеңіл болу үшін «Мектеп ауласында неше торғай отыр» деп те алуымызға болады. Бұл оқушыларды елең еткізбей қоймайды. Себебі бұл олардың түсініктеріне жақын ұғым. Өйткені, торғайды өздері күнде көріп жүр. Ал, сол күнде көріп жүрген ортаның өзінен есеп шығару оларға өте әсерлі болып, білуге деген құмарлығы арта түседі. Мұғалім жұмбақ ойынның маэмұнын қысқаша айтып, есепті шығартуға кіріседі. «Мектеп ауласында бір топ торғай отыр еді, басқа жақтан ұшып келген бір торғай оны жүз торғай деп ойлап қалады, сөйтсе, ол жүз емес екен, оларға тағы сондай, тағы оның жартысындай және сол жартының жартысы мен өзін қосқанда ғана жүз болады екен». Сонда мектептің ауласында отырған торғайдың нешеу болғаны — белгісіз болып шығады. Сол белгісіз торғайлардың санын табу керек. Балалар сыныптағы отырған орындарына байланысты топтарға бөлініп, қай топ бұрын шығарса, сол топ жеңіп шыққан болып есептеледі. Есеп ауызша шығарылады да қай бұрын шығарған топтың бір оқушысы оны тақтаға жазады. Сонда былай болып шығады:

36 + 36 = 72         90 + 9 = 99

72 + 18 = 90         99 + I = 100.

Бұл балалардың ақыл-ойын дамытып, логикалық ойлау жүйелерін шыңдай түседі, сабаққа деген ынтасын арттырады. Ал, 4-6 сынып оқушылары үшін бұл есеп күрделендіріліп алынады. «Өзім де құр қалмадым» ойыны сабақ ортасында баланың сабаққа ынтасын арттыру, әрі тез ойлап табу қабілетін жетілдіру үшін, әрі сабақтың сапасын көтеру үшін қолданылады. Жексенбі күні еді. Атасының үйіне немерелері келді. Атасы олардың алдына бір табақ алма қойды. Немерелері атасына алманы бөліп беруді өтінді. Алманы бір-бірден берсе, біреуі артылып қалады, екі-екіден берсе жетпейді. Сонда атасының үйіне келген немересі нешеу, атасының табаққа салып әкелген алмасы неше болғаны? Оқушылар есепті шешуге қызу кірісті. Көп кешікпей жауабы да табылды. 3 бала, 4 алма. — Үш алманы үш немересі алды да, біреуін атасына берді,- деді Қанат деген оқушы. Есепте санның өзгеріп өсуі де мүмкін, дегенмен оқушылардың ойлау қабілетін жетілдіре түсу мүмкіндігі сөзсіз екені байқалады. «Сөз мәнісін байқайық» деген ойын есепті алсақ, мысалы, «Бір үйде әкесі баласымен және атасы немересімен отыр. Осы үйде неше адам отыр?»- Үш адам отыр, — деп жауап берді орташа оқитын Мұрат.
Барлық оқушылар да белсенді қол көтереді. Ойынды сабақтың
аяғында пайдаланған орынды. Ойынды математика сабағында қолдану мүмкіншілігі өте мол. Оны қолдану ретіне қарай түрлендіріп отыруға болады. Мысалы, «Математикалық жарыс», «Математикалық шытырман», «Математикалық жорықтар», «Математикалық пойыз», «Математикалық кедергілер», «Математикалық жылжымалы ойындар», «Математикалық кросс», т. б.

Дидактикалық ойындарды  математика сабақтарында пайдалану  оқушының алған білімін күнделікті  өмірмен берік ұштастыра түсуге  қолайлы мүмкіндік жасайды. Математика сабақтарында ойындарды  пайдаланудың түрлі жолдары бар.  Мысалы, ойын сабақтың басында, не ортасында, не соңында  қолданылуы мүмкін. Ойынды сабақтың басында пайдалану жаңа сабаққа  немесе сұралатын  үй тапсырмасына, өткенді қайталауға оқушыларды түғел қатыстыру мақсатын көздейді.  Егер ойын сабақтың ортасында  пайдаланылатын болса,  онда мұғалімнің мақсаты – оқушылардың  көңіл–күйлерін сергіту,  шаршағанын ұмыттыру,  ерік–жігерін  дамыту.  Ойын  сабақтың соңында тақырыпты бекіту не сол сабақтан  алған білімді жинақтау,  пысықтау мақсатында пайдаланылады.

Оқушыларға  ойындар арқылы берілетін білім балалардың санасына  тез жетіп,  есінде ұзақ сақталады.  Әрине,  белгілі бір  білімді меңгертіге  бағытталған дидактикалық ойындарды  пайдаланудың да өзіндік ерекшелігі бар. Ең бастысы,  математика сабақтарында  дидактикалық ойындарды пайдалану  оқушылардың білім, іскерлік, дағды сапасына  тиімді әсер етеді.

Математика сабақтарында  дидактикалық ойындардың жіктемесі (Кесте 5) берілген.

Кесте 5. Математикада  қолданылатын дидактикалық ойындардың топтастырылуы

Математикалық жарыс — екі команданың немесе сынып оқушыларының бір-бірімен өзара жарысы түрінде өтеді. Ол ойынға қатынасушылардан тапқырлықты, жылдамдықты талап етеді. «Математикалық тосқауыл», «Математикалық от», «Математикалық турнир», «Математикалық   салмақ», т. б. ойындардың бәрі де бір-бірімен іштей қабысып, математикалық ілімнің негіздерін оқушының санасына жеткізуде үлкен маңыз атқарады. Солардың ішінде «Математикалық    салмақ» ойынының өзі ішінара бірнеше тақырыпқа бөлінеді. Мысалы, «Әлемдегі жануарлар мен құстар», «Әлемдегі техника», «Арифметика есептері мен мысалдары», «Арифметика жұмбақтары», т.б. Бұл ойындарды сабақтың барысында ретті пайдаланудың нәтижесінде оқушылардың осы пәнге деген ынтасы артып, ойлау жүйелері дамып, қалыптасады.

    Қазақтілісабақтарындаойындардыпайдалану

Ойын – оқушы білімін берік меңгерту құралы. Әр сабақта ойын түрлерін орнымен қолданып, оны қызықты ету арқылы жас жеткіншектердің білімге ынта-ықыласын, пәнге деген сүйіспеншілігін арттады. Ойынды оқушылар сабақта шаршаған кездерде сергіту мақсатында емес, оларға берілген ұғым, түсініктерді берік меңгеру мақсатында да жүргізіледі.

Қазақ тілі сабағында ойын түрлерінің қолдану тиімділігі:

—         жаңа тақырыпты ойын арқылы меңгертуде не бір жақсы нәтижеге жетуге болады;

—         сабақты жандандырып, оқушыларды ынталандырады;

—         шығармашылық, ізденушілік қабілеттерін арттырады;

—         өзіне деген сенімділік пайда болады;

—         логикалық ойлау қабілеті дамиды.

Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаты – баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.

Мақсаты: Сабақ үрдесінде ойын түрлерін қолдану барысында оқушылардың бағдарламалық материалды жүйелі меңгеруіне ат салыса отырып, оқушылардың логикалық, шығармашылық, ізденушілік қабілеттерін дамыта түсу.

Міндеттері:

—         оқушылардың ойынға деген қызығушылығын оята білу;

—         ойынды қажетті бағытта дұрыс қолдана білу;

—         оқушылардың өздеріне деген сенімдігін сезіндіру.

Қазақ тілі заңдылықтары мен  ережелерін  дидактикалық ойындар арқылы  меңгерту оқушылардың білімін тереңдетуге, тіл мәдениетін жетілдіруге септігін тигізеді. Қазақ тілін  дидактикалық ойындар арқылы  меңгеру барысында  мынадай   негізгі талаптар ескерілуі қажет:

—         оқу жоспарына  сай оқыту  процесінде  дидактикалық ойындарды қолдану жолдары;

—         дидактикалық ойындарды  оқушылардың  танымдық, білімдік, шығармашылық  қабілеттерін жетілдіру дәрежесіне  қарай дұрыс таңдай  білу жолдары;

—         сабаққа деген қызығушылығын туғызу жолдары.

Сауат ашу пәнінен  пайдаланылатын  дидактикалық ойындар  оқушылардың  білімін  жетілдіруге, іскерлік пен  дағдыларын қалыптастыруға, ақыл – ой әрекеттерін белсендіруге септігін тигізеді.

Кесте 6. Сауат ашу пәнінен  пайдаланылатын  дидактикалық ойындардың топтасуы

1 сыныпта грамматикалық  ұғымдарды меңгеру  барысында  жоғарыда       көрсетілген дидактикалық ойындардың  жіктемесін (Кесте 6) пайдалану өте тиімді болды. Бұл ойындарды грамматикалық ойындар десе де болады. Олар «деректіден дерексізге, қарапайымнан күрделіге» ұстанымы бойынша  дамып отырады және оқушылардың оқуға  деген  ынтасын, белсенділігін арттырады. Мәселен, 1 сыныпта көптеген  оқушылардың  кейбір әріптерге, әсіресе, «Р», «С», «Т», «Л» дыбыстарына тілдері  еркін келе бермейді.  Бұл жерде жаңылтпаш  ойындарды

Ойын элементтерін бірінші сыныпта «Буын» тақырыбын өткенде пайдаланған орыңды. Бұл тақырыпты өткенге дейін оқушы «Әліппені» тәмәмдап, «Қазақ тілі» пәнінің едәуір бөлігін меңгереді. Дауысты, дауыссыз дыбыстарды, олардың жуан және жіңішке болып бөлінетінін біледі, сондай-ақ дауысты дыбыс бар сөздерге көңіл бөліп, олардың сөздегі орны мен маңызын ұғып алады. Ауыз-екі және жазба жаттығу жұмыстары, суреттер арқылы әңгіме жүргізіледі. Ендігі жерде мұғалім оқушылардың осы білім қорына сүйеніп, ойын элементтерін қолданған бұрынғы тәжірибесін жалғастыра алады. Сөздің бір буынды болып та, екі, үш, т.с.с. көп буынды болып  келетініне көз жеткізу үшін түрлі жарыс ойындарын, жаттығулар («Өз атыңды буынға бөле білесің бе?, «Сыныптағы заттардың атын ата», т.б. ойын түрлерін) өткізуге болады. Мұғалім алдына қойған мақсатына жету үшін сабақтан-сабаққа ойын түрлерін күрделендіріп отырады. Осы ретте «Ойлап тап» ойынын жүргізу тиімді. Мұғалім кенет ойланған қалып көрсетеді, балалар шыдамсыздана кетеді. Оның ойлап тұрған сөзі «алма» деген сөз болсын дейік. Мұғалім: — Ал, — деп бірінші буынын айтады. Балалар әр түрлі «ал» буынынан басталатын бірнеше сөздерді айтады: ала, алақай, алтын, алақан, алмас, алма. Ойлаған сөзін тапқаннан кейін мұғалім:

— Жанар ойлап тапты,… балалар сендер де дұрыс айттыңдар -деп көтермелеп қояды. Ендігі жерде сабақтың ережесін нашарлау түсінген оқушылардың бірін балалардын алдына шығарып, жаңағыдай бір сөзді ойлатады. Бала ширығып, ашыла түседі. Аз ойланып, өзі ойлаған бір сөздің басқы буынын айтады. Балалардың ынтасы арта түседі. Олар жаппай қол көтереді. Атаған буынға сөздердің бірінен кейін бірін айта береді. Балалар сергіп, сабаққа ынталана түседі, ойлары дамиды. Осы тәсілмен ойынды жалғай түсуге болады. Мұғалім кластағы балаларды үш топқа бөліп, оларға басқы буындары бірдей сөздерден тұратын тор көз кестені толтыруды тапсырады. Алдымен кесте сызылып, оның әрбір жолын толтыруға әр топтан /балалардың өздерінің ұйғарымымен/ кезектесіп, бір-бір оқушыдан шығарылады.

Ас                       Бал                                   Қар

Ас + ан                           Ба+ла                            Қа + ра

Ас + та + на            Ба + ла + пан                 Қа + ра +ла

Ас + та + на + д а    Ба + ла + пан +дар        Қар+лы+ғаш+тар

Өз кестесін қай топ бұрын толтырып шықса, сол топ женген болып есептеледі. Бұл балалардың білуге деген құштарлығын, шығармашылық, жаңашылдық қабілетін шыңдай түседі. Бұл ойынды әлденеше қайталап, сыныптағы балалардың бәрін қамтуға болады.

Бұдан кейін кестедегі көз санына қарай буын саны бар сөздер тауып жаз деген эстафета ойынын өткізуге болады. Әр топтағы балалар өзара жарысқа түседі. Қай кесте бұрын толтырылса, сол топ жеңіске жетеді. Бұл ойын жүргізіліп болған соң, оқушылардан бір буынды сөзде қанша дауысты дыбыстың бар екенін санай отырып, әр көзде және қатарда неше дауысты дыбыс бар екенін айтқызу керек. Бұдан шығатын қорытынды: а/ойын үстінде оқушылардың ойлау қабілеті артады; ә/ ізденушілігі өсіп дамиды; б/ол тақырыпты жақсы меңгеруге көмегін тигізеді; в/оқушылар өздері ойланып тапқан сөздерін әр кез есте сақтайды; г/кез келген уақытта буын түріне мысал келтіре алады; д/ана тілінің байлығын меңгеруге деген санасын оятады, ө/мысал арқылы қорытынды жасай отырып, өз бетімен ереже шығара алады. Бірінші сыныпта «Буын» тақырыбын өткендегі ойын түрлерін кеңейтіп, күрделілендіріп,екінші, үшінші сыныптардағы сабақтарда да қолданып отыруға болады. Екінші сыныпта «Сын есім» тақырыбын өткенде ойын сабағын өткізу қолайлы. Оқушылар үш топқа бөлінеді. Тақта үшке бөлінеді де, оған сұрақтар жазылады. Оқушылар осы сұрақтың астына сын есімдерді тауып жазулары керек.

Қай топ бұрын, әрі көп сөз жазып шықса, солар жеңіп шығады. Бір сын есімге бірнеше зат есім тауып жазу керек.

кітап

әңгіме

кино

Мына сипат қандай малға тән? тебеген… сүзеген… үркек… жібек жүнді… күлте жалды… тістеуік… сүтті… Бұл ойын балаларға үй жануарларын, олардың түрлерін, оларға тән мінез-құлықты білдіреді. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, есту, қабылдау сезімдерінің жетілуіне, келешекте бір нәрсеге мән бере қарауға, абайлау, бағдарлау, т.б. дағдыларының ұштала түсуіне себепкер болады.

Үшінші сыныпта «Сан есім» тақырыбын өткенде оқушыларға «Сен білесің бе?» ойынын ойнатуға болады. Мұғалім балаларға бір әңгіме оқитынын, олардың ондағы сан есімдерді атауларын ескертеді. Балалар топқа бөлініп, мұғалім оқып тұрғанда көңіл қойып тыңдаулары шарт. Қай топ оқылған әңгімедегі сан есімді көбірек ойға сақтап, тақтаға дұрыс жазып шықса, сол топтың балалары жеңіп шыққан болып есептеледі. Бұл ойыннан оқушылардың алары көп. Халқымыздың еңбектегі ерлік істерімен танысады. Екіншіден, жаңалықтарды біледі, соған еліктеп, өз беттерімен ізденеді, білуге деген құмарлықтары артады. Үшіншіден, дара, күрделі сан есімдерді жазуға үйреніп, дағдыланады, сауатты жазуға жаттығады. Мүмкіншілігіне қарай, әр тақырып бойынша ойын элементтерін қолданып сабақ жүргізу мұғалімнің шеберлігін шыңдап, сабақтың сапасын арттыра түседі. Оқушылар сабақты саналы меңгеретін болады.

Бастауыш сыныптарда халық ойындарының негізінде түрлі жарыстар өткізудің танымдық, тәрбиелік маңызы зор. Мысалы, мұғалім алдын ала жасап әкелген таратпа материалдар арқылы сөздегі жоқ дыбысты немесе сөйлем ішіндегі түсіп қалған сөздерді тауып, орнына қоюға арналған «Не жоқ?» ойынын өткізуге болады.

… сиыр сауады.

Сауыншы         Сауады            Сиыр

Мұндай сөздер, сөйлемдер, орны бос тұрған, дыбысы түсіп қалған сөздер көптеп алынады, олардың орындары бірнеше рет қайталанып, өзгертіліп қойылады. Ойын соңында қорытынды шығарылады.

«Қайда менің өз орыным?» ойынында оқушыларға бірнеше сөздер беріліп, олардың сөйлемдегі байланысына қарай, әрқайсысын өз орнына қою тапсырылады. Мысалы,

Саулығы ақ Ақанның

Шиырып тұмсығын көкке

Той қуанып оған қыпты

Тауыпты қозы егіз.

Бұл ойында, әсіресе, ер балалар белсенділік көрсетіп, сөздерді тез-тез орнына қойды.

«Әріптерді жоғалтпа» ойынында оқушылар әр әріпті жаңылмай орнына қойып, жаңылтпаш сияқты айтып беруі керек. Сәл мүдірсе болды, оқушы ойын тәртібін бұзған болып, одан шығып қалады. Сондықтан ойын тәртібін бұзбау үшін алфавитті жақсы білу талап етіледі. Бұл ойынды балалар сабақтан шаршағанда, тақырыпты пысықтау кезінде, сондай-ақ олардың кейбірі дыбыстарды дұрыс атап, жаза алмаған кездерде пайдалануға болады. Төменгі сынып оқушылары еліктегіш келеді, жаңаны жандары сүйеді. Сондықтан да мұғалім сабақ берудің әдістерін үнемі жетілдіріп, оның түрлері мен тәсілдерін өзгертіп отырса, олардың сабаққа деген ынтасы артып, ізденімпаздық дағдысы жетіле түседі. Ойын араласқан сабақтарда балалар өздерін еркін ұстап, олардың білуге деген белсенділігі артатыны байқалды. Ойын үстінде бала өзін-өзі ұмытып, кластағы іс-әрекетке ден қойып, өзгелермен еркін ынтымақтасып, бірге еңбек етуге құштар болатындығы байқалды. Осы тәжірибелердің негізінде біз ойын элементтерін сабақ үстінде барынша кең қолдануға көше бастадық. Ол үшін бақылаушы және эксперименттік топтар ұйымдастырып, солар арқылы күнбе-күнгі тәжірибе жұмыстарын кеңінен жүргізе бердік. Бұл жұмыстар шәкірттер сыныптан класқа көшкен сайын, жылма-жыл сабақтастырыла жүргізіледі. Мұның өзіндік пайдасын көріп, бұл әдісті жоғары сыныптарда да жалғастырдық. Сабақтың барысында халық ойындарының элементтерін қосымша материал ретінде пайдаланудың тек бастауыш сыныптарда ғана емес, сондай-ақ жоғары сыныптарда да пайдасы мол. Мұның өзі көп жылғы тәжірибе жұмыстарында сыналып, мектеп мұғалімдерінің күнбе-күнгі жұмыстарынан орын алып келеді. Бастауыш сыныптардағыдай емес, мектептің 4 сынып оқушылары ойынды бастамай тұрып-ақ, оны осы сабаққа не себепті қолданғалы отырғанымызды білуі қажет. Сабақтың мазмұнына сай ойын элементтерін колдануға балалар іштей әзірленеді, бұл олардың мінез-құлқына әсер етіп, толғанады. Мектепте жұмыс істеп жүрген алдыңғы қатарлы мұғалімдердің іс-тәжірибелері осыны толық дәлелдейді. Мысалы, төртінші сыныпта»Лексика» бөлімін өткенде түрлі ойын арқылы тақырыпты оқушыларға қызықты етіп түсіндіруге болады. «Синонимдер» мен «антонимдерді» түсіндіргенде, жарыс ойындары қолданылды. Мұғалім алдын ала әзірленген синонимдер жазылған таратпа материалдарды пайдаланды. Ойынды бастамас бұрын оқушылар бірнеше топқа бөлініп, бір-бірімен жарысқа түседі. Алдын-ала жүргізілетін мұндай даярлық оқушылардың көңілін сабаққа аудару, талқылағалы отырған тақырыпқа мән беру үшін қажет. Оқушылар бір-бірден шығып, таратпа материалдардағы синонимдерге мағыналас сөздерді тауып, айтуы тиіс. Немесе мұғалім сөздерді тақтаға бір жол етіп жазады да, оқушылардан тиісті синонимдес сөздерді тауып, екінші қатарға жазуды талап етеді. Ойынның тәртібі бойынша берілген сөздердің синонимдерін кім бөгелмей дұрыс жазса, сол ұпай алады. Ұпайды көп жинаған қатар жеңіп шығады. Мұғалім антонимдерді өткенде оқушылардың түсінігін байқау үшін өткен жолғы ойындарды жалғастыра түседі. Тақтаға екі оқушы шақырылады. Бірінші оқушы тақтаға жазған антонимге екінші оқушы қарсы , мағыналы сөзбен қолма-қол жауап қайтарып, ол да тақтаға жазады. Егерде бірінші оқушының жазған сөзіне екінші оқушы қарсы мағыналы сөзді тез тауып жаза алмаса, онда оның ұпайы кемиді. Ойынның аяғында мұғалім оқушыларды тақтаға шығарып, жануарлардың атымен, олардың қалай дыбыстайтындарын тақтаға жазғызып, сөз таптарына талдатады. Оқушыларға бұндай ойын ерекше әсер етіп, олардың сабақты терең түсінуіне мүмкіндік  жасайды. Келесі сабаққа жануарлардың қандай дыбыс шығаратынын жаттығу дәптерлеріне жазып және оны сөз таптарына айырып келулерін тапсырады. Мұндай тапсырманы оқушылар орандауға өте ынталы кіріседі. Сабақ бір қарағанда қарапайым көрінгенімен, шын мәнінде, тақырыпты меңгеруге келгенде өте пайдалы екендігіне көз жеткізеді. Бұл ойынды «Зат есім» тақырыбын өткенде де пайдалануға болады.

«Үстеу» тақырыбын өткенде «Ойлап тауып, орнына қойыңдар» ойынын ойнатуға болады. Бұл ойын халықтың «Балтам тап» ойынының ізімен жүргізіледі. «Балтам тап» ойынында ойын бастаушы жанындағы көршісін нұқыса, мұнда оның орнына сұрақ қойылады. Егер ол қойылған сұраққа дұрыс жауап қайтарса, сұрақ қойған оқушыға  қарсы сұрақ береді. Сөйтіп, кластағы балалардың бәрі қамтылатын ойын барысында оқушылар үстеу туралы алған мағлұматтарын кеңейтіп, сабақты тыңғылықты меңгеруге мүмкіншілік алады. Мысалы, /Қай уақытта?/ тұрған жігіттің ырысы артық? /қай уақытта?/ тұрған әйелдің бір ісі артық? /Қалай?/ жүрсең шаң жұқпас? Қатты жауған күн /қалай?/ ашылады? Халық ойындарын «Шылау» «Одағай», т.б. тақырыптарда да кеңінен қолдануға болады. Халық ойынын қазақ тілі сабақтарында пайдалану оқушылардың еркін сөйлеуін, тіл байлығын, сөздің дәл мағынасын бағдарлай білу қасиеттерін жетілдіреді. Халық ойындарының элементтері араласқан сабақ оқушыларға әсерлі болып, олардың білуге деген құмарлығын арттырады, түсініктерін тереңдетеді.

Мектеп қабырғасында оқушы білім стандартына сәйкес білім алумен қатар ғылым көкжиегіне көз жіберіп, зерттеу мен зерделеуді саралап сараптауды үйрене бастауы тиіс. Бүгінгі күні өте қабілетті, дарынды балаларды іріктеп, олардың дамуына жағдай жасау – кезек күттірмейтін іс.

Бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Сондықтан оқушыларды шығармашылық өнерге баулуды жүзеге асыру, тиімділігіне қарай пайдалану мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.

Психологтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзер болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен.

Бастауышта оқушының шығармашылық дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда жоғары сыныпқа келгенде, көбінің шығармашылық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.

Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі – «сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан  ешнәрсе келмейді» деген тыс қорқыныш сезімі, екінші өзіне өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде өзін-өзі жек көріп кетеді), үшінші – жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын табу.

Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді жатқызуға болады:

—         шығармашылық қабілет деңгейін анықтау (топтау, бақылау, қалыптастыру);

—         қызығушылық және шығармашылық пен таным белсенділігін арттыру;

—         оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату;

—         шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездісітін қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу;

—         оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап дамыту;

—         шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын бақылау;

—         мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен өткізу;

Бастауыш буында шығармашылықтың алғашқы сатысын іс-әрекет және ойын түрінде бастаған дұрыс. Себебі: ойын баланың дамуындағы ең күшті әсер ететін фактор. Бала ойын ойнауға қызығу арқылы оның ойлау өрісі және еркін қиялдаумен шығармашылық ойлауы тәрбиеленіп, қалыптасып дамиды. Мысалы; бастауыш сыныпта шығармашылықты тәрбиелеудің бір түрі оқушыны суырыпсалмалыққа үйретуде, «Жаңбыр» ойыны, «Музыкалық әңгіме», т. б. іс-әрекет жасатудың маңызы ерекше. «Жаңбыр» ойыны кезінде мұғалімнің айтқан құбылыстарын оқушылар сол сәтте, әрқайсысы өз беттерінше найзағай ойнады, жаңбыр тамшылады, жел күшейді, нөсерлеп құйып жауды, жел бөсеңдеді т. б. Осылайша оқушыларды сергіте отырып, қызығушылығын туғызып алған соң, «Жаңбыр» өлеңіне сай суырыпсалмалықтың ең алғашқы сатысын орындатуға болады. Ол үшін тірек сөздерді қолданамыз. Жаңбыр, дала, қала, тау, бау т. б.

Қандай мезгіл тамаша? – сұрақ-жауап арқылы оқушы өзіне ұнайтын жыл мезгілін таңдайды. Сыныпта осылайша өзінен-өзі төрт топ іріктеледі. Тірек сөздерін пайдалана отырып, әр мезгілді бейнелейтін өлең тармақтары шығады. Тірек сөздер: әдемі, керемет, көрікті, сұлу, жаңаша, тамаша т.б.

Оқушының шығармашылық қабілеттеріне сай, талғамына және ойының ұшқырлығына байланысты өлең қатары әр түрлі болып шығады. Ол үшін оқушының шебер қолдана білуі қажет. «Қандай мезгіл тамаша?» деген сұрақты әр өлең шумағының алдыңда пайдалануға болады.

Оқушылардың шығармашылығынан туындаған өлең шумағын сыныпта оқып беру арқылы оның осындай істерге деген ынтасын арттыруға болады.

Мұғалім оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:

—         шығармашылық тапсырманың мазмұн-түрін ойлап табу;

—         шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;

—         көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық жағдайларды тудыра білу;

—         шығармашылық процесті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық тұжырымдар жасау.

«Адасқан әріптер» ойыны.

Мақсаты: Логикалық ойлау қабілеттерін жетілдіру.

Ойын шарты: Берілген әріптердің орнын ауыстыра отырып, сөз құрау.

Қ,у,о,ы,ш-оқушы

Т,п,і,к,а-…………………..

І,і,б,л,м-……………………

М,м,ғ,ұ,а,л,і-……………..

«Шашылған дыбыстар» ойыны.

Мақсаты: Шашылған дыбыстардан сөз құрастырып, баланың сөздік қорын молайту, шапшаң ойлауға тәрбиелеу.

Ойын шарты: Сыныпты бірнеше топтарға бөліп ойынды жарыс түрінде өткізуге болады.

Шашылған дыбыстардан бірнеше сөздер құрау, мысалы: а,л,к,л,й,ү,н дыбыстарынан мынандай сөздер құрауға болады:ай,күн,үй,т.б.

    «Қалалар» ойыны.

Мақсаты: Қазақстан Республикасының қала атауларын қаншалықты есте сақтағандарын тексеру. Қала атауларын дұрыс жазуға дағдыландыру.

Ойын шарты: Тор көздің ішіндегі шашыраңқы әріптердің басын қоса отырып, тор көздердің ішінен қала атауларын тапқызу.

«Жалғасын тап» ойыны.

Мақсаты: Мақал-мәтелдерді есте сақтау қабілеттерін арттыру.

Ойын шарты: Мақал екі қатарға жазылады. Бірінші қатарда басы, екінші қатарда соңы жазылады.Мақал басы мен соңының орындары ауыстырылып жазылады. Оқушының міндеті тілдік сызықшамен қосу арқылы әр мақалдың толық мағынасын шығару.

А) Ердің сыншысы                                      бітеді

Ә) Жақсы болсаң,                                        жүректе

Б) Ерлік білекте емес,                                 ашу-дұшпан

В) Жері байдың                                           ел

Г) Ақыл дос,                                                ардақты ат,

Ғ) Кім еңбек етсе                                         жақын көп

Д) Мал баққанға                                          сол тоқ

Е) Адам деген-                                             елі бай

    «Сын есімдер ұясы» ойыны.

Мақсаты: Сын есімдерді білдіретін мағынасына қарай топтап айтқызуға дағдыландыру.

Ойын шарты: Оқушыларды топқа бөліп орындарында отырып жұмыс істетуге болады.

Тақтаға сын есімдер тізбегі жазылады. Әр топқа кесте таратылады.

Тақтаға мынадай сын есімдер тізбегін жазуға болады: ақ , қысқа, таза, дәмді, тәтті, шұбар, өткір, үшкір, жуан, дөңгелек, жалпақ, тұщы, қалың, жұқа, т.б.

Оқушының міндеті сын есімнің тізбегін кестеге сәйкес орналастыру.

    «Кім көп біледі?» ойыны.

Мақсаты: Сөздердің мағынасын ажырату.

Ойын шарты: Берілген сөздердің мағынасын ажырату.

Мысалы:

Сайман өсімдік мүшесі                                           …………….

Ара                                                                                  Сабақ                …………….

Жәндік

……………..

…………..

Алма                                                                                  Қал                .…………….

                         …………..

…………..                                                                               …………..

Қыс                                                                                     Жаз

                        …………..                                                                                …………..

«Бәйге» ойыны.

Мақсаты: Шапшаң ойлауға, жинақылыққа үйрету, тез, әрі дұрыс жауап бере білуге дағдыландыру.

Ойын шарты: Бұл ойынның әр қатардан бір-бірден шабандоз шығады.Ойын белгілі бір тақырыпты өткеннен кейін бекіту мақсатында жургізуге болады. Мұғалім тақырыпқа сай сұрақтарды айтады, шабандозшылар тез әрі дұрыс жауап беру қажет. Әрбір дұрыс жауап- бір қадам алға жылжу.

Мысалы: «Сөз құрамы» тақырыбынан кейін мынандай сауалдар қоюға болады.

1. Сөз дегеніміз не?

2. Сөз құрамына не жатады?

3. Түбір дегеніміз не?

4. Қосымша дегеніміз не?

5. Жұрнақ дегеніміз не?

6. Жалғау дегеніміз не?

7. Түбірлес сөз дегеніміз не?

8. Туынды сөз дегеніміз не?

9. Көптік жалғауларын тап?

    «Тапқыш»ойыны.

Мақсаты: Сөз таптары туралы алған білімдерін тексеру.

Ойын шарты: Әр топқа берілген кестеден әр сөз таптарына қажетті сөздерді теріп жазу.

Зат есім : қонақ, …

Етістік: оқыды, …

Сан есім: он,…

Сын есім: көк,….

    «Қ» ойыны.

Мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын анықтау, ізденімпаздылыққа бағыттау.

Ойын шарты: Оңнан солға қарай оқылса да, солдан оңға қарай оқылса да өзгермейтін «Қ» әріпінен басталып, «Қ» әріпінен аяқталатын бес әріптен тұратын жеті сөз ойлап жазу.

«Бұл қалай өзгерген?»ойыны.

Мақсаты: Бір әріптің өзгеруінен сөздің басқа мағынаға ауысыпкететіндігіне  оқушылардың назарын аудару.

Ойын шарты: ойында шағын топ болып жасыр түрінде өткізуге болады.

Екі топқа бір сөз беріледі. Әр топ берілген сөздің бір әріпін өзгерте отырып жаңа сөздер жазу қажет. Қай топ көп сөз жазса, сол топ жеңімпаз аталады. Мысалы: қала- бала- дала т.б.

    «Күрделі сөздер» ойыны.

Мақсаты: Күрделі сөз жасау, сөз мағынасын түсіндіру .

Ойын шарты: Екі бөліктегі сөздерді қосу арқылы, күрделі сөз жасау.

Бел                                                                                        құлақ

Қырық                                                                                  аяқ

Саңырау                                                                               қазық

Кемпір                                                                                  қазық

Темір                                                                                     қосақ

Тас                                                                                         бақа

«Қызық сөздер» ойыны.

Мақсаты: логикалық ойлау деңгейін жетілдіру, сөз мағынасын түсіндіру .

Ойын шарты: Мына сөздердің ішінен солдан оңға қарай оқығанда жаңа сөз шығатын сөздердің теріп жазу. Сөз мағынасын тусіндіру.

Қолқанат                              Ішік                                                       Есек

Тымақ                                  Қыран                                                   Балта

Нағашы                               Шұлық                                                   Қысым

Түс                                       Балта                                                     Ұршық

Мысалы: Ішік – кіші

    «Кім – не?»ойыны.

Мақсаты: Заттың атын білдіретін сөздер туралы білімдерін пысықтау.

Ойын шарты: Бұл ойынды жарыс түрінде немесе топтар бойынша ойнауға болады.

Кім?

Не?

    «Жұлдызша» ойыны.

Мақсаты: Сөздік қорларын бекіту, логикалық  ойлау қабілеттерін дамыту.

Ойын шарты: Әріптердің орналасуын сақтай отырып, жаңа сөз қырау. Бір әріп екі рет қайталанбау қажет.

«Бақытты сәт» ойыны.

Мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін тексеру, логикалық ойлау қабілеттерін дамыту.

Ойын шарты: викторина түрінде өткізу, болады. Жарыса отырып, сауалдарға дұрыс, әрі шапшаң жауап  беру қажет. Дұрыс жауап берген балаға фишка беріледі. Фишканы көп жинаған бала ойын жеңімпазы аталады.

1. Сөйлеудің түрлерін ата?
2. Қай ай үйдегі тұрмыстық заты білдіреді?
3. Волганның ортасында не бар?
4. Дауысты және дауыссыз дыбысқа жататын әріп ата?
5. Дастарханның сәні не?
6. Құрғақ тасты қайдан таба алмаймыз?
7. Пілдің баласы неге ұқсас?
8. 25 қазан қандай мереке?
9. Тұрлаулы мүшелерді ата?
10. Күләш Байсейітова кім?
11. Анамның анасы кім болады маған?
12. Екі дыбыстан тұратын әріптерді ата?
13. Абай Құнанбаевтің туған жерін ата?
14. Ұшпайтын құстарды ата?
15. Көшеде келе жатқан адамның артынан не көруге болады?

    «Сандар әлемі» ойыны.

Мақсаты: сөз құрамында сан есімдері бар сөздерді жазу арқылы еске түсіру қабілеттерін жетілдіру. Сөзді қорларын кеңейту.

Ойын шарты: ойынды жұптық жұмыс ретінде өткізуге болады. Қай жұп құрамында сан есімдері бар сөздерді көп жазса, сол жұп жеңімпаз атанады.

Мысалы: 2+бастұз, к+3+ік, тағы басқа.

Тапқырлық ойындар арқылы  фонетиканы оқыту

    Жаңа тақырыпты оқыту барысында тапқырлық ойындарды қолданудың маңызы зор. Тапқырлық ойындар барысында оқушылар  зейінмен, ұшқыр оймен, зерек көңіл  сабақты көңіл қоя тыңдап, берілген білім мен дағдыны меңгереді, дұрыс жауап беруге дағдыланады.

Мысалы, «Кім тапқыр» ойыны

Ойынның мақсаты: Оқушыларға дауыссыз дыбыстардың түрлерін меңгерту.

Ойын ережесі: мұғалім алдын  ала дайындайды. Оқушылар тақтаға шығып, сұрақтарға иә не жоқ деп жауап береді. Сұраққа дұрыс жауап берсе,  бір ұпай қосылады. Соңына қарай ұпай саны көп оқушы жеңеді. Оқушылардың алдына тапсырма кеспе қағаз түрінде беріледі.

Ойын ұзақтығы :  10 минут.

Ойын кезеңдері: Ойын екі кезеңнен тұрады.

Ойынның қызметі: Оқушыларға сұрақтарға ойланып, ықыласпен дұрыс жауап беруді үйренеді.

Ойынның тиімділігі: оқушылар тез ойлауға, тапқыр болуға дағдыланады.Дауыссыз дыбыстар жөнінде білімдері жетіледі.

Мұғалім: Балалар,  сендердің алдарында  20 сұрақ тұр. Бұл сұрақтарға иә не жоқ деп жауап бересіңдер. Қате жауапты сызып көрсетесіңдер.

Ойын барысында оқушылар сұраққа қызыға жауап берді, дауыссыз дыбыстардың  түрлерін меңгерді, эвристикалық ойлауы жетілді, дауыссыз дыбыстардың өзіндік белгілерін жете игерді.

    Рөлдік  ойындар арқылы оқушылардың тілін дамыту

Рөлдік ойындар оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастырып, өз пікірін екінші адамға (сыныпқа) дәлелді, толық айта білуге жетелейді. Осы арқылы оқушылардың әдеби сөйлеу дағдылары қалыптасады.

Сабақтың тақырыбы: Түбір және туынды сөздердің жасалу жолдарын ұғындыру.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Түбір және туынды сөздердің жасалу жолдары туралы түсінік беру.

Дамытушылық: оқушылардың ауызша сөйлеу  тілін,  шығармашылық ойлау қабілеттерін дамыту.

Тәрбиелік: көркем шығарманы  талдау арқылы  ізгілікке тәрбиелеу.

Ұйымдастыру кезінде үйге берілген тапсырма тексеріліп, ол жаңа  тақырыппен байланыстырылды. Жаңа сабақты түсіндіріп болғаннан соң, оқушыларға «Жыл басына таласқан хайунаттар» ертегі бойынша ойын ұсынылып, ойын барысында түбір және туынды сөздерге олардың мағыналарына талдау жасалынды.

Сыныптағы оқушылар екі топқа бөлінді.Қай топтың оқушылары рөлін жақсы ойнап, топқа берілген  тапсырманы дұрыс орындаса, сол топ жеңіске жетеді. Топ мүшелерінің әрқайсысы бір – бір рөлге ие болып, сол рөлдің қимылын,  қозғалысын, дауысын айнытпай салуға тырысу керек.

Алғашқы болып, екі топ оқушылары шықты. Екінші топтың жетекшісі автор сөзін оқыды. Түйе рөлін ойнап шыққан оқушы түйенің жүрісін салып шайқалақтайды. Ойынның  ережесі бойынша рөлде ойнап тұрған оқушының ненің рөлінде ойнап тұрғанын табу қажет. Оқушылар бірауыздан « түйе» екендігін дұрыс тапты. Осылайша барлық балалар хайуанаттардың  қимыл- қозғалысын айнытпай  салып шықты. Мұнан кейін  хайуанаттардың  рөлінде ойнап жүрген оқушыларға сөз берілді.

Сонан соң  бір топтың оқушылары ертедегі  хайуанаттар рөлін ойнауға шақырылды. Бірінші топтың оқушылары екінші топқа  қарағанда хайуанаттарды осал бейнеледі.

Қорытындыда оқушыларға мынадай сұрақтар берілді.

1. Кім хайуанаттар рөлінде жақсы ойнады?
2. Қай оқушы хайуанаттың қасиеттерін анық белгіледі? Неге?
3. Кім хайуанатты осал бейнеледі? Неге?
4. Сендер жыл басына кімді сайлар едіңдер?

Бұл оқушылардың өзара пікір таласуына жағдай туғызды. Әрбір сұраққа оқушылар өздерінің ойларын жазды, оны бүкіл сынып алдында дәлелдеді. Сонан соң оқушыларға хайуанаттар сөзі жазылған кеспе қағаздар үлестіріліп, мынадай тапсырмалар берілді.

І – топ оқушыларына: мәтіндегі  жұрнақтар арқылы жасалған 5 туынды сөздерді табыңдар. Соңынан бір – бірінің қателеріңді тексеріңдер;

ІІ – топ оқушыларына: мәтіндегі 5 туынды сөздерді табыңдар. Тапқан сөздерді байланыстыра отырып, мағынасын түсіндіріңдер, сөйлем құраңдар.

Сабақты қорыту: Тапқырлық пен белсенділік көрсеткен оқушыларды бағалау.Үй тапсырмасын беру.

    Дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды тиімді пайдалану  әдіс-тәсілдері

Дене шынықтыру сабағында халық ойындарын пайдалану мұғалімнің күнбе-күнгі сабағына әзірлену кезінде белгіленіп, сабақ жоспарында көрсетіледі. Халық ойындарын сабақтың басында да, ортасында да, соңында да пайдалануға болады. Мектептің табалдырығын жаңа ғана аттап отырған, балалар бақшасында болмаған, топтасып әрекет жасап қалыптаспаған балалар үшін дене шынықтыру сабағын бірден бастап кету мұғалім үшін де, оқушылар үшін де қиындық келтіреді. Мысалы, бағдарлама бойынша бірінші сынып оқушыларына гимнастика сабағы «Сапқа тұру және қайта өзгеріп тұру» сабағынан басталады. Осындағы сапқа тұру, колоннада бір-бірден жүру, т.б. толып жатқан ұғымдарды оқушыларға бірінші күннен бастап түсіндіре қою қиынға соғатыны белгілі.  Мәселе оның мұғалім үшін қиыншылығында емес, балалардың бірден күрделі ұғымдар мен қимылдарды меңгеріп алуының күрделілігінде. Сондықтан алғашқы он-он бес минут уақытты мұғалім халық ойындарымен бастап, балалардың қимыл бірлігі қалыптасып, бір-біріне жақындаса бастаған кезде, ойыннан сабаққа біртіндеп көшкені жөн.  Алғашқы бірнеше сабақ бойы мұғалім ойыннан негізгі материалға, одан қайта ойынға, одан және ойынға көшіп,  қайтадан негізгі материалды етеді де, сабақтың аяғын ойынмен бітіреді. Бұл, әрине мұғалімнің шеберлігіне, оқу материалдарын өткізуді күн ілгері егжей-тегжейлі ойластыруына, сабаққа мұқият әзірлігіне байланысты. Зерттеулер мен тәжірибелерге қарағанда халық ойындарын сабақтың ортасында пайдалану — оқушылардың дене шынықтыру сабағындағы арнайы материалдарды дұрыс түсініп ұғуына негізделеді. Бастауьш сынып оқушыларының назары тұрақты болмайды.  Көп жағдайларда дене жаттығуларын мұғалімнің көрсетуі бойынша қайталай береді.  Ал, мұғалім балалардан жаттығуды өз беттерімен жасауын талап еткенде олардың көпшілігі дұрыс орындамайды, сондай-ақ олардың қимыл бірлігі бұзылады. Балалардың назарын сабаққа аудару үшін мұғалім сабақтың ортасында 5-10 минут осы сабаққа ұқсас халықтық қимыл ойындарын ойнатып, олардың көңілдерін басқа жаққа аударады да, осының негізінде пайда болған ерік-жігерлерін негізгі материалдарға аударады. Ал, ойынды сабақтың аяғында, көбіне, оқушылар негізгі оқу материалдарын меңгерген кезде қолдануға болады. Сабақ бітуге 5-10 минут қалғанда біртіндеп ойынға көшкен жөн. Сабақтың аяғында ойын элементтерін пайдалануға мұғалім өте ұқыпты болып, мұндайда, көбіне, баяу қимылды ойынды пайдаланған жөн.  Өйткені, оқушылардың үзіліс кезінде байсалды дем алуларына нұқсан келмеу жағын ескерген орынды.

«Ойын дегеніміз жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді» деген                      П. Ф. Лесгафтың пікіріне көңіл бөле отырып, біз мектеп табалдырығын алғаш аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға, олардың дене шынықтыру сабағын сүйіп оқуына жету үшін халық ойындарын тәрбие құралы деп таптық. Халық ойындарын бағдарламаның қимыл ойындары деген бөлімінде ғана пайдаланып қоймай, әр сабақтың мақсатына қарай, сонымен бірге мазмұнына сай, сабақ кезеңдеріне орай пайдалануға тырыстық. Халық ойындарын бағдарламада көрсетілген ойындардың орнына қолданумен бірге оқу сағаттарын оқу жылы барысындағы ауа райының алмасуына байланысты және мектептің материалдық жағдайын ескеріп жоспарлауға тырыстық. Олай дейтініміз, жоғарыда аты аталған мектептердің тек біреуінде /№ 12 мектеп-интернатта/ ғана арнайы дене шынықтыруға арналған спорт залы бар. Қалған мектептердің бәрінде де мұндай мүмкіншілік жоқ. Осыған орай халық ойындарын көбінесе күзде, жазғытұрымғы ауа райының қолайлы уақыттарына келтіруді ойластырдық.

Бірінші сыныпта дене шынықтыру сабағын бағдарламада көрсетілгендей, бірден «гимнастикадан» бастау оқушылардың ұғымына ауыр тиеді. Бұл жерде мұғалімнің пәнаралық байланысты толық сақтай отырып, сабақ беруінің үлкен білімдік, тәжірибелік мәні бар. Оқу жылының басында бірінші сынып оқушылары мектепке үйренісіп, мектептегі тәртіп, оқу, жазу, т. б. туралы мағлұмат алады. Сонымен бірге мұғалім де өз шәкірттерінің мінез-құлқын, қабілетін, ой-өрісін, қимыл-қозғалысын тексереді, зерттейді. Осыған орай сыныптағы оқушыларды бірнеше шағын топтарға бөліп, олардың бір-бірімен теңесіп, бірдей дамып жетілуін қамтамасыз ету жағын ойлайды. Сыныптағы оқу үлгірімінің жоғары көрсеткішке жетуінің ең басты шарттарының бірі — оқушыларды мақсаттас бір ұжымға біріктіру болып табылады. Берік ұжым — саналы тәртіп пен сапалы оқудың бірден-бір кепілі. Олай болса, оқушылардың осы сапалық көрсеткіші бірінші сынып оқушыларын алғашқы күннен-ақ оқу мен тәртіпке, ұйымшылдыққа қалыптастырудан басталады. Сыныпта жүргізілетін тәрбие жұмыстарының негізіне халық ойындары жатады деп біз батыл айта аламыз. Бірінші сынып оқушылары үшін /алғашқы күннен бастап/ қимыл ойындарының ішінен алдымен көпшілік болып ойнайтын ойындарды таңдап алу керек. Осындай халық ойындарының бірі «Қасқырқақпан». Ойын мектеп ауласында, дене шынықтыру сабағына арналған кең алаңда өткізіледі. Мұғалім оқушыларды қатар тұрғызып, алдымен ойынның атын атап, мазмұнымен таныстырады. Ойнау тәртібін, ойын ережесін, ойында әркім өзін қалай ұстайтынын, т, б.

Егер ойында тақпақ болса, онда мұғалім оқушыларға сол тақпақты алдымен өзі айтып, сонан кейін хормен айтқызады. Жеке оқушыларға айтқызып, түсінбеген сөздеріне көңіл аударады. «Қасқырқақпан» ежелгі халық ойыны, ол туралы балалар отбасында айтылатын әңгіме, ертегіден таныс. Бұл балаларды ойынға ынталандырмай қоймайды. Олар мұғалімнің әр сөзін ұғып алуға тырысады, ойындағы тақпақты тез жаттап алады. Ойын ешбір дене шынықтыру, спорт мүліктерін керек етпейді. Ойын өтетін орын: мектеп ауласы, дене шынықтыру алаңы. Ойын тәртібі: балалар екі топқа бөлінеді. Үлкен тобы — «Қақпан», кіші тобы — «Қасқырлар». Ойынды мұғалімнің өзі басқарады. Мұғалімнің айтуымен тақпақты ең жақсы жаттап алған бала бастайды, қалғандары оған қосылады.

Қасқыр түссе қораға,

Ұстамасқа бола ма?

Қол ұстасып тұрайық,

«Қасқырқақпан» құрайық.

Біздің қақпан болаттай,

Қаскырды тұр жолатпай.

Қасқыр, қасқыр, келіп көр,

Кақпан, қақпан, берік бол!

Оқушылар бір-бірімен қол ұстасып дөңгеленіп, шеңбер құрып, тұрып болғанша:

Кәне, кәне, тұрайық,

«Қасқырқақпан» құрайық,-

деген өлең жолдарын қайталап, айта береді. Сонан соң өлеңнің соңғы шумағы

Кәне, қақпан, берік бол,

Қасқыр, қасқыр келіп көр! —

деген жолдарды айтып болысымен, «қақпан» болып тұрғандар бір-бірінің ұстаған қолдарын жоғары көтереді. Ал, «қасқыр» тобындағы оқушылар арғы беттегі қораға көтерілген қолдардың астымен жүгіріп, өтіп кетуге тырысады. Қасқырлар осылай өтіп жатқан кезде мұғалімнің «а-ап!» деген белгісімен көтерілген қолдар төмен түсіріледі. Оқушылар жүрелерінен отыра қалады. Сөйтіп,қақпан жабылады. Іште қалғандар «қақпан» тобына қосылады да, «қасқырлар» азая береді. Ойынды осылай жалғастыра беруге болады. Ойында балалар кезектесіп отырады. Оқушылар ойынға жаттыққаннан кейін мұғалімнің көмегімен өз іштерінен бір оқушыны ойын басқарушы етіп сайлайды. Бұл ойынды таңдап алу мен ойнатудағы мақсат — алдымен ойында балалардың тілін, ақыл ой өрісін, есте сақтау қабілетін дамыту, оларды еліктіріп, қызықтыру. Екіншіден, осы ойын арқылы оқушыларда ұйымшылдық, патриоттық сезім қалыптасады. Үшіншіден, дене шынықтыруға байланысты бір және екі қатар болып сапқа тұру, шеңбер болып, қол ұстасып тұру, ойындағы қимыл бірлігі, бұйрықпен қозғалу, бір адамға бағынып, тыңдай білу сияқты қарапайым дағдылар қалыптаса бастайды. Бұл ойынды (күрделендіре отырып) екінші, үшінші сыныптарда да ойнауға болады. «Қолдың, аяқтың, кеуденің, бастың негізгі қалыптары мен қозғалыстары» тақырыбына байланысты жаттығуларды өткен кезде «Мысық пен тышқан» ойынын ойнауға болады. Ойынның тәртібін мұғалім оқушыларға түсіндіреді. Ойын сабақтың екінші жартысында жүргізіледі. Ойынның өтетін жері: мектеп ауласы, дене шынықтыру алаңдары, спорт залы. Ойынға ешбір спорт мүліктері қажет емес. Ойнаушылар дөңгелене қол ұстасып тұрады. Оқушылар араларынан екі баланы ортаға шығарып, оның бірін — «Тышқан», екіншісін- «Мысық» етіп белгілейді. «Тышқан» болған оқушы шеңбердің ішінде қалады. «Мысық» болған оқушы шеңбердің сыртына шығады да «Тышқанды» аңдып, оны ұстауға тырысады. Шеңбер құрып тұрған оқушылардың міндеті: «Мысық», «Тышқанды» қуған кезде ұстасқан қолдарымен бөгеп “Тышқанды” ұстатпауға тырысады. «Мысық» қапылыста ішке кіріп кетсе, «Тышқанды» сыртқа шығарып, «Мысықты» ұстап қалуы керек. Егер де «Мысық» сыртқа шыға қалса, онда «Тышқанды» ішке кіргізіп, «Мысықты» сыртқа қалдырады. Осылайша, бірін-бірі қуып жүріп, «Мысық» «Тышқанды» ұстауға тиіс. «Тышқан» ұсталғаннан кейін олардың орындарына басқа екі оқушы шығады да ойын жалғаса береді. Бұл ойынды пайдаланудағы мақсат: біріншіден, ойынға кластағы оқушылардың бәрі қатынасады, әрі қарапайым, әрі оқушылардың түсінігіне жеңіл және сабақтың мазмұнына сай баланың қозғалысқа қажетті барлық қимылдары бар. Екіншіден, оқушының белсенділігін көтеріп, сезімталдық, батылдық, мақсат қоя білушілік, өзін-өзі ұстай білу, өзіне-өзінің сенуі, табандылық тәрізді, т.б. адамға қажетті қасиет, қабілеттердің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Үшіншіден, оқушыларды қимыл бірлігіне, ұжымдық іс-әрекеттерге баулиды. Біздің бақылауларымыз бен тәжірибелерімізге қарағанда,  осы ойынды бірнеше оқушының өз беттерімен бос уақытында ойнағанындай емес, мұғалімнің басшылығымен сынып ұжымы бірігіп ойнағанда оқушы өзін жауапкершілік сезіммен ұстап, ойынға өзінің бойындағы бар қабілетімен қатынасады, сонымен бірге оны барынша шыңдай түседі. Доппен ойналатын сабақтарда мұғалім бағдарламадағы талаптарды оқушылардың толық орындауын қамтамасыз ете отырып, оның сапалық жағын да қарастыруы керек. Осыған орай ол балаларға доппен ойнайтын халық ойындарын ойнатуға тиісті. «Дәл түсір», «Допты соқ», «Доп тебу», «Доппен жарысу», т. б. ойындарды ойната отырып, оқушылардың мөлшер, бағдар, төзімділік, алғырлық сияқты әдеттерін қалыптастыруға болады. Қазақтың байырғы халық ойыны- «Доп тебу» ертеде «Қара бие» деп аталған. Ойнаушылар жеребе тартады, жеңгені допты қорғаушы болады. Ойынға қатынасушылар оны қоршап тұрады. Ойын дене шынықтыру алаңында өтеді. Ойынға сынып оқушыларының барлығы қатынасады. Ойынға қажетті зат доп. Қорғаушы ортада допты айналып жүреді. Ойынның тәртібі бойынша допты тек аяқпен қорғауға тиіс. Ал әрбір ойнаушы оны теуіп, ала қашуға тиіс. Ойнаушылардың бірі допты тебуге ұмтылған кезде, оған қорғаушының аяғы тиіп кетсе, ойнаушы қорғаушы болып қалады да, доп қорушы әлгі ойнаушының орнына шығады. Егер ойнаушылардың бірі допты теуіп шеңберден шығара қалса, басқа ойнаушылар қашан доп қорғаушы қуып жетіп, допты ажыратып алғанға дейін кезек-кезек тебе береді. Допты қорғаушы қуып жетіп, допты ажыратып алса, ойнаушылар бұрынғы орнына қарай жүгіреді. Осы кезде қорғаушы ойнаушылардың бірін доппен ұруға тырысады. Егер, ол допты тигізе алса, доп тиген бала қорғаушы болады. Осы кезде ол да допты ала сала қашып бара жатқан ойнаушылардың бірін белгілі сөреге жеткенше ұрып үлгеруі керек. Егер, оған доп тисе, ол да басқа біреуді ұрып қалуға тырысады.
Тағы рефераттар

• Денсаулыққа жан күйзелісі (аффект) жағдайында зиян келтіру
• Қазақстан Республикасында қонақ үй бизнесін мемлекеттік реттеуді жетілдіру
• Фирма ішілік жоспарлау теориясы
• Қазақстан Республикасының жұмыссыздық деңгейі
• ЖИТС-тің жұғу көздері және жұғу жолдары