Орта ғасырдағы Италияның өнері туралы қазақша реферат

Тез Италия экономикалық дамуын тағы бiр маңызды фактор 1000 жылдан кейiн — қала. Апеннины түбегiнде римдiк дәуiрге әлi негiзделген қалалардың жиыны бүтiн қалды. Қара ғасырлардың ауыр сынаулары — тағылардың шапқыны, бiрнеше ондаған жылдар бойынша, соғыс және ашаршылық созылған iндеттер қоғамның өмiрiндегi қалаларының рөлдерiн жойды, бiрақ оларларды жоймады. Экономикалық өрлеудi мерзiмге сондықтан Италияда қолөнер өндiрiстерiнiң дамытуы үшiн өте жақсы базасының көрсеттi. Италиялық қалалардың көне дәуiрiне сауда орталықтарымен көбiнесе болып табылды, түбегейлi түрдiң олардың экономикалық функциялары ғасыр орташа өзгердi.

Әлбетте, қалалардағы сауданы жоғалмады. Орта ғасырдың барлық саудалық жүйесi бiрақ тiптi қайтадан бiтiрiп алды, байланусыз көнелiктiң сауда — көлiк жүйесiне. Көнелiк картаның герграфическойы, орта ғасыр көлденең сауда жасайтын туралы айтылып қойылды жоғары, тiгiнен. Көпшiлiк дегенмен қайтадан тәртiпке келтiру керек еу көлiк бекiтуiрек. Италия Северндерiнде ең маңызды сауда-өнеркәсiптiк тармақпен IX ғасырда Павия, хан резиденциясы болды. Бұл қала бойынша жайлы орын, өзеннiң хауызында өтеде орналасты, ең маңызды солтүстiк итальянның саудалық күре тамыры. Жылма-жыл Павияларда ең iрi жәрмеңкенiң батыстарында жүргiзiлдi.

Барлық iрi италиялық қалалардағы X-шы ғасырлардың шекарасында әбзелшiлердiң көп корпорациялары жасалды. Өкiметтер және iрi феодалдардан бұл қорғау мақсат құрған еркiн әбзелшiлердiң ұйымдары, жақында цех, қала тұрғындарының XII-XIV ғасырлардағы италиялық қалалардың саяси өмiрiндегi еңгезердей рөл ойнаған әзiн-өзi басқару оргаңдары да айналып кеттi. Италия Северндерiн қалалар өз тоқымашы өндiрiстерiнiң соңында Ерте орта ғасырлары даңқы шықты. Жақсы еуропалық нәзiк шұғалардың холардың ғасырында Лукка қаласы, Генуяға, Милан, Вероналарда өндiрiп алды. Италиялық қалалардың арасында бiртiндеп мамандандыруды бiреу ұқсастық пайда болды. Милан қару-жарақ өндiрiспен, Италия солтүстiк-батысындағы Генуя, Верона, басқа қалалары даңққа бөлендi — шұғалармен. Теңiз жағалауында қалалар халықаралық саудаларға белсене қосылды. Бас сауда портымен батыс жиегiне теңiзге өз позициялары бiрнеше ғасырлар ағымында сақтаған Генуя болды. Уақыт шығыста бұл Венеция жұлдызы шықты.

Қалалардың дамытуы шапшаң жалпы экономикалық Италия көтеруiне келтiрдi. Экономикалық өсу бiрақ негативтi саяси рөлдi осы жағдайда ойнады. Италиялық облыстарда IX-шi ғасырлардағы бiртұтас саяси орталығы, әрбiр қала болғандықтан саясатты өз меншiктi бұйырмай, және қалалардың арасындағы жангештi күрес жазылған болмады. Және әбзелшiлер басқа елдерден сатып алушыларына есептеуiнде ең алдымен жұмыс iстедi, және де, және уақытты Долгое Италиясындағы iшкi нарығы жай ғана бар болмады да көпестер және. Бытыраңқылық экономикалық бытыраңқылық саяси сөзсiз бағытталды. үстiрт Италия көзқарастарымен хандық болды. Италия тағына каролингтердiң әулетiнен соңғы ханының өлiмдерiнен кейiн қатардың өкiлдерi мәртебелi италиялық туу көтерiлуге тырысты. Италияларда талапкерлердiң арасындағы соғыстардың бiрнеше жылдарынан кейiн оттон германдық хан пайда болды. Хан тағына талапкерлердiң бiрлерi көмек туралы оттонды сұратты. Германдық әскер болысты, бiрақ оттон царстқа қырқылжыңдарды тоқтатуға шешiп тәж кидi.

 Архитектура, кескіндеме өнері

Ежелгі Рим империясының құлдырауынан кейін ортағасырлық Италия архитектурасы (Рим, Милан, т.б. жерлерде күмбезді шіркеулер салынды) қалыптаса бастады. Монументті шіркеу, тұрғын үй, мұнара, қақпа, қорған тұрғызу ісі дамыды. 13 – 14 ғасырларда готика дәстүрлі (Орвьето мен Миландағы, Флоренциядағы соборлар, Веккьо палаццосы, Венециядағы Дождар сарайы) өркендеді.

Готика — Еуропа (әсіресе, Бат. Еуропа) елдерінің сәулет өнерінде 12 ғ-дың 2-жартысында пайда болып, 16 ғ-да кең өріс алған стиль. Шартты түрде герман тайпалары — готтардың есімімен аталып кеткен. Готиканы орта ғасырлардағы қалалық және сарайлық мәдениет тудырады. Ол роман стилінің орнын басты. Готика стилі шіркеу сәулет өнерінде кең қолданылды. Сондай-ақ, ақсүйектер қауымы құрылыстарын (ратушалар, сауда орындары), қамалдар, тұрғын үйлер салуда да маңызды орын алды. Готика стилінде салынған ғимараттар зәулім биіктігімен, әсем нақыш, асқан сән-салтанатымен көз тартады. Олар бағана қатарына иек артқан сүйір арқалы, ғимараттың ішкі төбесін шатырлауда (күмбездеуде) үлкен үйлесім тапқан айқыш уықта (нервюра) болып келеді. Бүйір қабырғаларға жанастыра салынған тұғыр бағаналар (контрфорс) шатырмен жартылай арқа (аркбутан) арқылы байланысады. Бұл конструқция жаңа әдіс ғимараттың әрі еңселі, әрі бүйірлі бола түсуіне жол ашып, тұғыр бағаналардың арасын түгелдей шынылауға мүмкіндік туғызды. Түрлі-түсті шыныларды әсем қиоластыра отырып өрнек салу готика стиліндегі өнерле кең өріс алды. Сән өнері (витраждау, сан алуан ескертқіштер тұрғызу) және қосалқы өнер (тас қашау, сүйек қырнау, темір қақтау, т.б.) де биік сатыға қөтерілді. Өнердің бұл түрлері, әсіресе, ғибадатханалар салуда кең қолданады. Оларға діни нышандар тын және ойып жасалатын нұсқа болып екіге бөлінеді: бедерлі нұсқала бояу сурет бетіне жағылады (ксилография, линогравюра). Ойма нұсқала бояу ойылған сурет сызықтарына толтырылады (офорт, акватинта, мещотинто, лавис, т.б.). Готиканың жасалуы бірнеше қезеңнен тұрады: алдымен қағазға салынған эскиз тақтаның бетіне көшіріледі. Содан соң арнаулы металл аспаптармен (штихель, қашау, гравирлейтін инелер, арнаулы пышақтар) немесе хим. әдістермен (қышқылмен күйдіру, т.б.) бұл сусын өзгеріссіз, айнытпай шығаруға болатындьтғы — Готиканың ерекшелігі. Қондырғылы Готикамен (эстамптар) қатар кітап Готикасы да кең тараған. Алғашқы Г. 6 — 7 ғ-ларда 868 ж. Қытайда жасалғаны анықталған. Готика өнері 14-15 ғ-да Бат. Еуропада, 17- 18 ғ-дар да ағаштағы Готика- ксилография Жапонияда дамыды. Ресейде 16 ғ-дан белгілі. 18 — 19 ғ-ларда Готика кең таралды. Қазақстанның бейнелеу өнерінде Готика өнердің өркендеген түрлерінің біріне айналды. Республиканың жетекші графикашылары В.И.Антощенко-Оленев, мен пропорц. шарттылық тән, сондай-ақ әмірге деген құштарлық, асқақ рух та аңғарылып тұрады. Г. Францияда (Париждегі, Реймстегі, Аменъедегі ғибадатханалар), Германияда, Нидерландта, Англия мен Испанияда, Скандинавия елдерінде, Италияда дамыды. Бірқатар Готикалық маңызды есқерткіштер Чехияда, Словакияда, Польшада, Венгрия мен Хорватияда, Словенияда, т.б. жерлерде сақталған. 15 — 16 ғ-ларда Бат. Еуропа елдерінің көпшілігінде Готиканы Қайта әркендеу дәуірінің өнері ығыстырыл шығарды. гравюра (франц. дгауиге — бедер сурет) — графика өнерінің бір түрі; тақтаға бедерлен салған суреттің қағазға түсірілген көшірмесі (эстамп) Готика деп аталады. Өңдеу әдісіне байланысты Готика бедерленіп жасаларет тактаның бетіне әйылып немесе бедерленіп түсіріледі. Одан кейін тақтаның бетіне бояу жағылып, қолмен немесе арнаулы станокпен қағазға басылады. Готикалар бедерлену әдісіне қарай бірнеше түрге бөлінеді: мысқа ойылып жасалатын Готика, ағаштағы Готика — ксилография, линолеумдегі Готика — линогравюра, офорт, меццотинто, т.б. Г. жасалатын негізгі заттар: металл (мыс, мырыш, болат), ағаш (шамшат, пальма, алмұрт ағашы), линолеум, т.б. Г. көбінесе ақ және қара болып келеді. Алайда әрқайсысына әр түсті бояу жағылған бірнеше тақталан басылатын түрлі-түсті Готика да кездеседі. Готика график, өнерге тән сан түрлі бейнелеу құралдарын пайдаланады. Қаттылығы әр түрлі нөрселерден жасалуына орай қалыптасқан стильдік өзгешелік, авторлық бір нүсқаның көп дана.

Осы кезеңде ортағасырлық Италия қалаларының түр-сипаты қалыптасты. Қайта өркендеу дәуіріндегі (15 – 16 ғасырлар) Италияның архитектурасы жаңа бағытқа ауысып, қала салу ісінің құралымдау және пропорциялау тәсілдері математикалық жолмен дамыды. Барокко (16 ғасырдың аяғы – 18 ғасыр) тұсындағы архитектура Италияның қалалары мен виллаларында көлемді ансамбльдерімен, парктерімен, салтанатты басқыштарымен, бағаналарымен, хауыздарымен белгілі. 18 ғасырдың басында Италия архитектурасы дәстүрлі формада (Ф.Ювара, 1678 – 1736), 18 ғасырдың 2-жартысы мен 19 ғасырдың 1-жартысында классицизм бағытында болғандығы Миландағы архитектуралық ансамбль мен театр құрылысынан анық көрінеді. 19 ғасырдың 2-жартысы мен 20 ғасырдың басында қала орталықтарында эклектикалық құрылыстар көптеп салынды. Фашистік диктатура (1922 – 43) кезіндегі құрылыстарда монументтеу, әсіресе, жаңа классика басым болды. 20 ғасырдың 50 – 60-жылдары жаңа құрылыс материалдарын (темірлі-бетон, шынылы блок) пайдаланған Италия архитектурасы дамыды. Италия архитекторлары қазіргі заманғы архитектуралық форманы ұлттық дәстүрмен байланыстыруға ұмтылды.

Музыка, театр өнері

Италияның ортағасырлық кескіндеме өнері ежелгі дәуір өнері озық үлгілердің қарапайымдылық пен қарадүрсіндікке бағытталуы арқылы 8 – 11 ғасырларда (фрескалар, мозаикалар) қалыптасты. 12 ғасырдың аяғында діни тақырыптағы қондырғылы кескіндеме, құрылыстарды әсемдеу мақсатындағы мүсіндер, түрлі түсті инкрустация әдісі басым дамыды. 13 ғасырдың 2-жартысы мен 14 ғасырдың басында алдыңғы қатарлы қалалар Флоренция, Пиза, Сиенада, негізінен, ежелгі дәуір өнері бағытын ұстанған ақсүйектер өнері (Проторенессанс) пайда болды. 15 ғасырда Қайта өркендеу дәуірінің өнері ортағасырлық шарттылықтан қол үзіп, адам мен табиғатты зерттеуге және де ежелгі дәуір өнері мұрасын толық меңгеруге батыл ден қойды. Мүсіншілер Донателло (1386 – 1466), Л.Гиберти (1381 – 1455), А.Вероккьо (1435 – 1488) күш пен қуатқа толы еркіндік көксеген жандардың бейнесін жасады. Суретші Мазаччо, С.Боттичелли, Дж. Беллини (1430 – 1516) еңбектерінде адам мен оны қоршаған болмыстың сұлулығы шебер бейнеленді. 15 ғасырдың аяғы мен 16 ғасырда бүкіл Еуропаға қанат жайған Қайта өркендеу дәуірінің өнері, әсіресе, адамгершілікті паш еткен классикалық айқындығымен ерекшеленеді. Бұл дәуірдің әйгілі өкілдері: Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Джорджоне, Тициан, П.Веронезе (1528 – 1588), Я.Тинторетто. 15 – 16 ғасырларда бейнелеу өнері, гравюра, сән және қолданбалы өнер (үй жабдықтары, майолика, шыны), медаль соғу, театр декорациясы көркемдіктің жоғары дәрежесіне көтерілді. 16 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырда Италия өнерінде бояуы бай, сәндіктің жоғары дәрежесіне көтерілген барокко өнері [мүсінші Л.Бернини, суретші Пьетро да Кортона (1596 – 1669)] басым бағыт болды. 16 ғасырдың аяғында Болонья мектебінде (М.Караваджо; Г.Рени, 1575 – 1642) академизм ағымындағы кескіндеме қалыптасты. 18 ғасырда гравюра мен театр декорациясы өнерінде классицизм бой көрсетті. 19 ғасырда мүсінші А.Канованың (1757 – 1822) бастауымен негізгі бағытқа айналған классицизм азаматтық пафостан қол үзді. Арнайы академизмге қарсы күрес Италия романтизмін, кейінірек реалистік өнердің тұрмыстық жанры мен табиғат көріністері суреттерін өмірге әкелді. Ол 20 ғасырда футуризмге, кейін жаңа классицизмге ұласты. Қазіргі Италия өнерінде формалистік ағымдардың сюрреализм, абстракты өнер секілді түрлері тараған. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа реализм ағымы пайда болды. Қазақ мемлекеттік көркемсурет музейінде Моретто да Брешианың (Алессандро Бонвинчино болуы мүмкін, 1498 – 1554 ж.) “Нәрестелі мадоннасы”, Лука Камбиазоның (1527 – 1585) “Алтын ғасыры”, Франческо Моланың (1612 – 66) “Аласталған Агариі”, Джачинтоның (Джигонте, 1809 – 1876) “Әулие Перінің Римдегі қамалы”, Антон Домениконың (Габбиани, т.-ө.жылы белгісіз) “Аполлон мен музалары”, Франческоның (Ботальоли, 1742 – 18 ғасырдың аяғы), “Архитектуралық пейзажы”, Франческоның (Паннини, 18 ғасырдың 2-жартысында өмір сүрген) “Римдегі Соглассия ғибадатханасының қираған орны”, Проспер Жорж Антуан Марильяның (1811 – 1847) “Ніл жағалауы”, т.б. суретшілердің әр кезде, әр түрлі әдіспен орындаған шығармалары сақтаулы.

Музыка өнері

Италияның музыкалық фольклорының алғашқы ноталық үлгілері 13 – 14 ғасырда жазылған. Италия халық музыкасының ерекшелігі әуенінің саздылығы мен би ырғақтарының алуан түрлілігінде. Италия – опера, оратория, кантата, дербес оркестрлік музыканың, орган үшін жазылған пьесалардың, увертюралар мен симфониялардың, кончерто гроссо, соната, т.б. жанрлардың отаны. Алғашқы невмадан бастап, осы күнгі нота жазу үлгісі (Гвидо д’Ареццо, 992 – 1050) де Италияда пайда болды. О.Петруччи (1466 – 1539) нотаны алғаш басып шығарса, Б.Кристофори (1655 – 1731) фортепьяноны ойлап тауып, Дж.Царлино (1517 – 1590) гармония ғылымының негізін қалыптастырды. 16 – 18 ғасырларда дүние жүзіндегі ең жақсы скрипкалар (Амати, Гварнери әулеттері, А.Страдивари) осы елде жасалды. Алғашқы консерваториялар мен музыкалық академиялар Италияда пайда болды. 7 ғасырда Римде шіркеу әуендері бір жүйеге салынып, Григориан хоралына заңдастырылды, кейін ол бүкіл Батыс Еуропа діни музыкасының негізіне айналды. Фольклор негізінде тұрмыс-салт әндері (баркарола, гондольера, т.б.), Қайта өркендеу дәуірінде вокальдік ансамбльдер (вилланелла, фроттола), билер (гальярда, сицилиана) ерекше өріс алды.

Мистерия (грек. mysterіon – құпия) – орта ғасырдағы батыс — еуропалық діни театр жанры. Литургиялық драма негізінде пайда болған Мистерия бірте — бірте шіркеуден қала алаңына ауысқан. Інжіл сюжеттеріне құрылған драмалық қойылым ретінде Мистерияның жандануы 14 – 15 ғасыларда қалалардың өркендеуімен сәйкес келеді. Қала мейрамейрамдарының бір көрінісі саналған Мистерияны қала әкімшілік мен қолөнер цехтары бірігіп, жәрмеңке күндері алаңдарда ұйымдастырған. Оған шіркеу, заң қызметкерлері, діни ғұламалар мен дәрігерлер арнайы шығармалар жазған. Інжілден алынған оқиғалар, күлкілі, тұрмыстық көріністерге құрылған интермедиялармен сабақтасып, көпшілік қатысатын үлкен сауық — сайранға айналған. Мәселен, “Көне өсиет мистериясы” (“Мистерия Ветхого завета”) 50 мың өлеңнен тұрады, 200-ден аса орындаушысы бар 40 пьесалық бұл қойылым бірнеше аптаға дейін созылған. Орындаушылар қала тұрғындары, қолөнершілер, кейде жонглерлер болған. Мистерияға арналып алаңда декорация құрылып, сахналық көріністер жасалған. Әсіресе “жұмақ” пен “тозақ” өз сипаттарына сай көркем әшекейленген. Мистерияда мәтін латын тілінде және жергілікті халық тілінде оқылады да, әуен мен аспаппен сүйемелдеу, би өнерлері негізінде сахналанады. Ұлыбритания, Германия, Нидерланды сияқты протестант ағымындағы елдерде Мистерияны реалистік қырынан танытқан. Нәтижесінде Мистерияның діни мазмұны сауық — сайранның, реалистік бағыттың көлеңкесінде қалып қойған. Оның реалистік, әжуалық элементтері қала мен дін басшыларының назарына ілігіп, 16 ғасырда Батыс Еуропаның барлық мемлекеттерінде Мистерияға қатаң тыйым салынды. 19 – 20 ғасыларда бұл жанр Германияда дамыды. Сондай-ақ кейбір опералар мен ораториялар өзінің діни — мистикалық сипатымен Мистерияға жақын болды. Мистерия 10 ғасырдан бастап Иранда да бой көрсетті. Парсы трагедиясының бір түріне жататын тазийе тарихы осы Мистериядан бастау алады.

Қала мәдениетінің өсуіне байланысты 14 ғасырда Арс Нова (жаңа өнер) деген атпен прогресшіл музыкалық бағыт қалыптасты; мадригал, баллада, качча сияқты вокальдік жанрлар және аспаптық музыка дамыды. К.Монтеверди (1567 – 1643) – операның тұңғыш классигі, әрі 17 ғасырдағы Венеция опера мектебінің негізін салушы. 17 ғасырда италиялықтар орган музыкасын жаңа белеске көтерді, камералық музыка жанрын, скрипкалық музыка мен ансамбльдік оркестр музыкасын дамытты. 18 ғасырда Аполитан опера мектебінің негізі салынды, бельканто өнері гүлденді. 18 ғасырдағы Италия А.Вивальди, Д.Скарлатти (1685 – 1757), Л.Боккерини (1743 – 1805), Дж.Саммартини (1701 – 1775), т.б. композиторлардың, ұлы скрипкашы Н.Паганини және фортепьянолық сонаталар мен этюдтардың авторы М.Клементидің (1752 – 1832) шығармашылығы әлемге танылды. 19 ғасырда Дж.Россини, В.Беллини (1801 – 1835), Г.Доницетти (1797 – 1848), Дж.Верди сынды композиторлар опералық шығарманың атақты шеберлері атанды. 19 ғасырдың аяғында Италия операсында веризм ағымы пайда болды.

Музыкалық орындаушылар

Италия аса жоғары музыкалық орындаушылық өнерімен, опера әншілерінің шеберлігімен ертеден әлемге аян. Милан (Ла Скала), Рим, Неаполь, Болонья, т.б. қалаларда опера театры бар. 20 ғасырда дүниежүзілік музыка мәдениетінде пианист Ф.Бузони (1866 – 1924), дирижер А.Тосканини (1867 – 1957) ерекше рөл атқарды. 20 ғасырдағы Италияның атақты әншілері: Э.Карузо (1873 – 1921), Т.Скипа (1889 – 1965), Б.Джильи (1890 – 1957), Т.Гобби (1913 – 1984), М.Дель Монако (1915 – 1982), Р.Тебальди (1922 жылыт.), Р.Скотто (1934 жылыт.), т.б.; белгілі дирижерлері: Т.Серафин (1878 – 1968), К.Цекки (1903 – 84), т.б.

Театр өнері

Италия театр өнерінің алғашқы элементтері халықтың диқаншылық әдет-ғұрыптары мен ойын-сауықтарында кездеседі. Орта ғасырларда пайда болған литургиялық драма мен мистерияда комедия-сатиралық бағыт басым болды. Қайта өркендеу дәуірінде тың театрлық мәдениет дамыды, драма теориясы дами бастады. 16 ғасырдың ортасында суырып салма Дель арте комедиясы (маска комедиясы) пайда болды. 17 ғасырдың аяғында Италия театры өзінің ұлттық ерекшелігін жоғалтып, маска комедиясы ақсүйек қауымының көңіл көтеретін сауығына айналды.
Тағы рефераттар