XX ғасырдың гуманитарлық ғылымында тарихи процес-терді, этносты, этосты түсіндірудің бірнеше келістері бой көрсетті. Мәселен, маркстік ілім, теологиялық-провиденциа-листік сипаттас пәлсапа тарихы, сондай-ақ, модернизация мен конвергенцияны атап көрсетуге болады. Бұлардың бәрі бір ауыздан дүниежүзілік тарихтың бірлігін мойындайды.

Екінші бір бағыттың өкілдері мұндай бірлікті терістейді. Олардың пікірінше, тарих қатар-қатар өмір сүретін немесе белгілі бір тарихи уакыттың аясында бірінің орнына бірі келетін өркениеттер мен мәдениеттердің күрделі конфи-гурациясы болып табылады. Олардың әрбіреуінің өз өмірі, тарихы, тағдыры бар, бірақ олардың баршасы түптеп келгенде жойылып кетеді. Өркениеттер мен мәдениеттердің өзара әсерлесуі жекеленген жағдайдан ары аса алмайды. Олардың өмір сүруі күрес арқылы ғана жүзеге асады. Сөзді әріден қозғасақ, мәдениеттердің тұйық және жабық табиғатына байланысты олардың инертті түрде қатар өмір сүруін ғана тілге тиек етуге болады[1].

Бұл ретте XX ғасырдың ақырында тарихи партикуляризм дәйектеулерінің ықпалы барған сайын арта түскенін еске сала кетпекшіміз. Мұның нақтылы мысалы ретінде тарихты жабық, тұйық өркениеттік теория тұрғысынан түсіндірудің белең алғанын айтсақ та жеткілікті[2]. Мәдени-тарихи типтер тұжы-рымдалған идеялар да осынау келістің қатарынан табылады. Бұл концепцияларды адамды мәдени нақтылықтан айыратын, жұрттың бәрін бірдей етуге тырысатын информациялық-тех-ногендік өркениеттің универсализмінен туындайтын қоғамдық көңіл-күйдің қажеттілігін өтеуге қаратылған әлеуметтік-психологиялық құрылым ретінде анықтауға болады. Атап айтар болсақ, аталмыш тұжырымдардың көтеретін жүгі мен міндеті қазіргі заманның апатты да қат-қат қайшылыктарына орай уытын жайып келе жатқан келеңсіз құбылыстары мен көлеңкелі көріністеріне тап болған әлеуметтің бойын билеген қорқыныш, қауіп-қатер және пессимистік сезінулеріне байланысты жауап іздеу болып табылады. Сайып келгенде, оларды осынау сезімдерге бой алдырған халықтың идеялық-психологиялық мұқтажын өтеуге арналған қазіргі заманның қоғамдық санасының көріністері ретінде қабылдауға болатын сияқты.

Ф.Конечная деген ғалым өркениетті арнайы ғылым зерт-теуі, барлық өркениеттер тарихының негізін құрайтын бірың-ғай ілім болуы керек дейді. Оның пікірінше, қанша өркениет болса, соларға сәйкес келетін сонша тарих бар. Демек, олардың бәрін бір ғана өркениеттік теория аясында қарастыру мүмкін емес. Ендеше, ғылымда, әсіресе тарих пен этнологияда алуан түрлі өркениеттердің пайда болуы туралы сөз қозғау тиімді және ол тұтастай алғанда жалпы тарихтың міндеті.

Методологиялық жағынан өркениеттер турасындағы ғылым қатаң түрде эмпирикалық және индуктиптік сипаттас болуы керек. Сол себепті ол рационалдық спекуляциямен сыйыса алмайды. Осындай ғылыми тарихнамалық дәстүрлер Бэконнан бастау алған, оны жалғастырушылардың арасынан Виконың есімін айрықша атап өту керек. Ф.Конечная өркениеттердің синтезденіп-кірігуін қош көрмейді. Рим, – дейді ол, – Батыс пен Шығысты синтездендіру процестерінің барысында құла-ды. Ал, батыстық және шығыстық элементтерді механикалық тәрізде араластырып жіберудің нәтижесінде Ресей империя ретінде өмір сүруден қалып отыр; тіпті оның ұлт ретінде өмір сүруі туралы ойлауға көңілдің қошы жоқ. Еврей өркениетімен жақындасып, жанасқан барша мәдениеттердің тағдыры қатерлі де, қайғылы аяқталатынын дәлелдейтін тарихи материалдар өте көп[3].

Өркениет – бұл топтық, қауымдық өмірдің, адамдар ұжымы ұйымдасуының ерекше түрі. Өркениеттік факторлардың саны мен сапасы, қосындысы, иерархиялық тәртібі және баска параметрлері әрбір өркениетте түрліше болады. Өркениет әрдайым біртұтас қауым ретінде өмір сүретін адамдар тобының тіршілік факторларын біріктіретін ерекше түрдегі тетік – механизм болып табылады. Сондықтан да өркениеттің қысқаша дефинициясын былайша беруге болады: Өркениет – ұжымдық тұрмысты қамтамасыз етудің тәсілі. Тіршілік факторларының байланыстары тәсілдерінің түрлеріне орай өркениеттердің көптеген формалары болады. Әрине, өркениет туралы ұғымдар эмпирикалық жағынан верификацияланатын болса, онда олардың ғылыми негізі бар деп айтуға болады. Бір жағынан өркениетті тарихи шындық ретінде де, адамдық әлеуеттен тысқарыдағы байланыстар ретінде де қарастыруға болады. Соңғыларын дін мен ұлттық сезімнен табуға болады. Олар ұлттың ең ақырғы қорғаны болып табылады. Ф.Конечнаяның пікірінше, нақты шындықта әлдеқандай тұрақты айырмашылықтар ретінде көрінетін өркениеттің бөліктері ғана бар. Бұларды мәдениеттер деп атайды. Конечнаяның классификациясы бойынша, христиан-классикалық (латын) өркениеті – абстракт, бірақ нақты түрде оның түрлері: ағылшын, француз, польша мәдениеттері сияқтылар өмір сүреді. Сонымен, өркениет мәдениеттерге бөлінеді. Олар нақты өмір сүреді, ал өркениеттер абстрактылы түрде өмір сүреді. Автор өркениет пен мәдениеттің екі жағы бар (материалдық және рухани) деп есептейді.

Конечнаяның пайымдауынша, түрлі өркениеттер бір-бірімен синтездене алмайды. Сондай-ақ, адамның екі жақты өркениеттенуі мүмкін емес. Ал, мәдениеттердің бір өркениет шеңберінде синтезденуі әбден мүмкін. Сонымен бірге, ол өркениеттердің механикалык түрдегі араласуын мойындайды. Мұндай жағдайда олардың арасында тірі организмдердің арасында болатын сияқты күрес басталады. Мұнда пәс өркениеттер жеңіп шығады. Мұны тарихи индукция дәлелдеп отыр. Ал жоғары өркениет өзін төмен, пәс өркениет өкілдерінің әсерінен қатаң изоляциаланған жағдайда ғана сақтай алады. Бұл жерде Жапонияның өткен ғасырларда ұстанған «жабық есік» саясатын еске алу ләзім.

Конечнаяның осынау пайымдаулары шындыққа жанасатын сияқты. Мысалы, еуропалық өркениет бар, ол – анық, сондай-ақ, неміс, ағылшын, француз мәдениеттері бар емес пе? Еуро-палық өркениеттің негізін құрайтын факторлар мыналар: христиан діні, сауда-қалалық қоғам, жеке меншік, еркіндік, тұтынушылық, рационализм, материалдық мәдениет пен тех-нология, заңнамалықтық пен индивидуализм. Еуропалықтар-дың тіпті ортақ валютасы – евросы, қарулы күштері – НАТО-сы да және бар. Ал, орыс мәдениетінің негізін құрайтын фак-торлар: православие, самодержавие, қауымдық құрылым (сөз бұрынғы дәуірдегі мәдениеттің негіздері туралы болып отыр). Сол сияқты мұсылман өркениеті, түрік өркениеті дегендер бар. Оның ішінде қазақ мәдениеті қауымдық тұрмысқа, көшпелі мал шаруашылығы және егіншілікке, тәңірлік діни сенім-на-нымдарға, табиғат күштеріне табыну, табиғат аясындағы тұр-мысқа, табиғатпен үйлесімді өмір сүруге, моральдық қасиет-терді қастерлеуге және т.б. негізделген. Әрине, бұлардың көбі-сі бұл күндері деформацияға ұшыраған, дұрысы оларды де-формацияға ұшыратқан. Жаңа жағдайда, бүгіндері, солардың кейбіреулерін қалпына келтіруге мүмкіндігіміз бар ма, әлде жоқ па? Ол мүмкіндік бар болса, оны жүзеге асыратын мента-литетіміз, ұлттық өздік санамыз қайсы деңгейде? Әйтеуір, осы сынды сұрақ-сауалдар көп, оларға жауап іздеп әуре боп жүр-гендердің қарасын қадам басқан сайын көре алып жүрміз бе?

Этносты жемісті зерттеу ісі ең алдымен оның өркениеттік негізін қарастырумен байланысты. Мұның өзі өркениет ұғымының мәнін түсінуге деген қызығушылықты арттырып отыр[4]. Қазіргі уақытта өркениеттің көпшілік тарапынан қабыл-данған анықтамасы мынаған саяды: ол мекен-мезгілде елеулі тұрақтылығымен ерекшелінетін, индивидтер мен топтардың материалдық және рухани тұрғыдағы ең жалпы байланыста-рына негізделген әлеуметтік тұрмысты ұйымдастырудың аса ірі масштабтық формасы болып табылады. Ең жалпылық мәнге ие болған қоғамдық өзара байланыстың рухани түрлерінің рөлі мен орны ерекше. Бұл өркениеттің әлеуметтік тасушыларының өмір кешуінің арқасында оның біртұтастығы қамтамасыз етіледі, ал бұл тұрақтылық пен тұтастылық рухани құндылықтар, идеялар, білімдер, бағдарлама-бағыттар, қалып-тар және рәміз-нышандардың бірлігі мен бір бүтіндігінде көрінеді. Басқалай факторлар емес, нақ өркениеттің өзі қоғам дамуындағы қажетті сабақтастықты қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, адамның келешекпен де байланысын әзірлейтін мәндік факторларды қамтып, қоғамды өз ықпалына қарай мойынұ-сындыра алады. Мұның өзі қоғамның қалыптасуы, өсіп-өркендеуі, тоқырауы және т.б. түрлі кезең – дерінде көрініс береді. Осы тұрғы мен негізде ұлттық қауымдастық әлеу-меттік-мәдени жүйе болып табылатын капитализмнің қалып-тасуымен ғана пайда болады деп түйетін формациялық келіс-тің шектеулігін шеттетуге болады. Көп жылдарға созылған пікірталастар «азиялық өндіріс әдісі» деп аталған сипаттама-ның батыстық экономикалық өлшемдердің аясына сыймайты-нын, олай болса Шығыстағы өркениеттер мәнін қауымдастық-тың батыстық-еуропалық схемалары мен версияларының негізінде түсіндіруге болмайтындығын көрсетті. Мұның бірінші кезекте кісілераралық қатынастарының базистілігіне, нақты құндылықтардың тұрақтылығы мен рухани регуля-цияның салмақтығына қатысы бар. Егер жекеленген қоғамды және этносты алатын болсақ, оның экономикалық қатынас-тардан гөрі әлдеқайда салмақтырақ болған кісілераралық қатынастардың фундаментализмімен сипатталатынын көреміз. Бұл қоғамда оның барлық мүшелері үшін мәңгілік маңызы бар кейбір жалпы құндылықтар болады. Оның айрықша өзара рухани байланыстары бар. Құндылықтары табиғи түрде пайда болған және қатынастың өзіндік нышанын, тіл мен комму-никациялық әдісті, сондай-ақ бұл қоғам үшін маңызы бар рәміздердің берілу формасын-тәртібін құрайды. Өркениеттік тұрғы қоғамның рухани өндірісінің ерекшелігін, сол қоғамдағы мәдениеттің экономика мен саясатқа қарағандағы аса маңызды рөлін бағалауға мүмкіндік береді. Көзге көріне бермейтін рухани байланыстар Шығыс өркениетінің күллі ғимаратын шырмап алған және оның батыстық индустриалдық – ақпараттық-прагматикалық қоғамнан түбегейлі айырмашы-лықтарын ашып береді.

Әрине, қазіргі таңда өркениеттің жалпы теориясы бар деуге болмас. Бірақ, өркениеттің мәні мен рөлін түсінуге жәрдемдесетін Шығыс қоғамдарын, оның ішінде қазақ қауымын, олардың этностық өздік санасын талдауға мүмкіндік беретін көпшілік тарапынан қабылданған қағидалар бар екенін естен шығармауымыз керек. Бұл ретте өркениет осынау қоғамның барлық салаларын қамтитын, рухани негізін құрайтын, мәдениетінің барлық түрлерін анықтайтын, тұтастықты орнықтырудың белгілі бір механизміне ие болған субстанция түрінде түсініледі. Халықтың қайсы бөлігі болмасын, қалалықтар немесе ауыл тұрғындары, орталық немесе шет аймақта, шалғайда тұратындар, түрлі топтардың өкілдері – бәрі осы қоғамда өмір сүргендіктен, әрдайым тұтастық механизмінің тарапынан қалпына келтіріле және орнықтырыла берілетін құндылықтар мен идеяларды белгілі бір түр мен көлемде ұстанып, тұтынады.

Жоғарыда тілге алынған өркениеттегі басты нәрсе – рухани өндірістің нақты жүйесі. Ол материалдык өндірістің өткінші факторларына қарағанда мейлінше тұрақты қасиетке ие. Мұның өзі қоғамның өзіндік бітім-болмысын анықтауға, ондағы рухани эволюцияның ішкі қайнар бұлақтарын ажыратып алып көрсетуге мүмкіндік береді. Мәдениетке бет бұру оның ерекше тетіктері арқылы барлық қайталанбайтын бояуларымен қоса әлеуметтік-мәдени құрылымның тұрақты типін анықтауға мүмкіндік береді[5].

Дамушы тұтастықтың барлық өзгерістері мен түрлерінде көрінетін ең жалпылама бастау бар. Бұл – халықтың тарихи жадында әлімсақтан бері сақталып келе жатқан кісілераралық қатынастардың қалыпты принциптері[6]. Осынау принциптер ұзақ уақыт бедерінде әжептәуір күрделі өзгеріске ұшырайды, бірақ өзінің өзекті мағынасын, концептуалдық ядросын сақтай алады, сондықтан да ғасырлар бойы барлық рухани өндіріске, оның ішінде қоғамдық қатынастарға да өзінің ыңғайлас-тырушылық және реттеушілік жағынан ететін әсерін тигізе береді. Шығыс елдерінде батыстың ерекшелігі болып табы-латын товар-ақша қатынастарының орнын ғасырлар бедерінде қалыптасқан кісілераралық байланыстар оп-оңай ғана баса алады. Осы негізде Шығыстың дәстүрлі қоғамында қазіргі күнде де сақталып қалып отырған кландық, ру-тайпалық байланыстардың маңызын түсіне аламыз. Әрине, бұл маңыздылық бұқаралық санада фетиштендірілген түрде бейне-ленген. Сондықтан да ол идеологиялық жағынан бұқаралық сананы түрлі өзгерістерге ұшыратып отыр. Мұның өзі Ба-тыспен салыстырып қарағанда Шығыс қоғамындағы өрке-ниеттің рухани жақтарының салмақтырақ екенін және олардың атқаратын рөлінің де басқашар екендігін көрсетеді. Бұл жәйтті мынадан да байқауға болады: халықтың тарихи жады мен тәжірибесін сақтауды қамтамасыз ете алатын факторлар қатарына негізінен өркениеттің рухани құрылымын жатқызуға болады. Бұл рөлді дәп рухани структура секілді тиянақты атқара алатын басқа факторлар жоқ деуге болады. Тіпті қоғамның экономикалық және саяси тетіктері де бұл ретте дәрменсіз. Осынау структура тарихи тәжірибені әрдайым қайтадан жандандырып, жаңғыртып және жаңалап отыруға мүмкіндік береді. Ол қоғам ұстануға тиіс қалыптар мен бағдарларды айқындап, сайып келгенде мәдени мұраның өзегі болып табылады. Руханияттың тікелей ықпалымен әлеуметтік тәртіп пен әрекет бағытын анықтайтын, ақтайтын үлгілер пайда болады. Осы негізде Шығыс өркениеті Батыстық тұр-мыс салтына қарсы конфронтациялық қатынасты қалыптасты-рады. Шығыс қоғамдарының дербестігін орнықтыру жолдарын айқындайды. Ол таза рухани шеңберде шырмалып қалмай, Шығыс мәдениеттерінің теңдігі, өзіндігі, автономдығы прин-циптерін орнықтыра отырып, халықаралық құқықты реттеуге белсенді түрде әсер етеді, халықаралық және этникалық қоғамдар іс-қызметінің қалыптық үлгісі болып табылады.

Қазіргі уақытта өркениеттік дамудың концепцияларына үлкен үміт артылуда. Себебі, еуроцентристік типтес дүниета-нымдық теориялардың жалпы адамзаттық универсалдық си-патқа ие бола алмағаны белгілі болып отыр. Осыған байла-нысты жаңағы үміттер қылаң бере бастады. Дамудың көп ва-рианттылығы туралы, эволюцияның плюралистік жолдары туралы идея пайда болды. Өркениеттердің Батыста да, Шы-ғыста да өз жолымен дамитыны анықталды. Мұндай даралық ерекшеліктердің мойындалуы, стереотиптерден бас тарта білу этностар дамуының түрлі динамикалары мен даму әлеуетінің түрлілігін түсінумен және мойындаумен қоса жүрді. Мұның өзі Шығыс мәдениеті мен пәлсапасында өз көрінісін тапқан Шығыстағы этникалық қауымдастықтардың тәуелсіз төл тарихының барлығын дәлелдейтін фактілер болып табылады.

Шығыс халықтарының рухани мұрасы, жалпы алғанда өркениетіне көз тіксек, олардың еш уақытта біртекті болмағанын және еш болмағанда: үнді, қытай және араб-парсы-мұсылман сияқты үш бағытта өрбігенін байқауға болады[7]. Сондай-ақ, Шығыста рационализм, активизм және экстраверттіліктің түрлі формалары болғандығы анық. Еуроцентризм теоретиктерінің әрдайым айтып жүргеніндей, Шығыста пессимизм, идеализм, иррационализм, интроверт-тілік тәріздес бір сарынды рухани-пәлсапалық ой кешу үрдістері ғана болды деу өрескел қате пікір. Мұнда философияның қасаң, қатаң және тұрақты типтері болмаған, сондықтан да ғақлиялық ой кешудің еуропалық әдістерінен туындайтын өлшемдерді шығыстық мәдениет, этос пен этникалық өздік сананы талдауға қолдану дұрыс та тиімді нәтиже бермейді. Шығыста мысалы, пәлсапаны адамдардың күнделікті немесе әдеттегі рухани ізденістерінің ажырамас бөлігі ретінде қарастыруға болмайды. Шығыс үшін ең алдымен адамдардың нақ іс-қызметін айқындайтын дүние-таным универсалиялары қажет болған. Қоғамда мәдениеттің дағдарысты кезеңдерінде пәлсапаға деген мұқтаждық күшейе түседі, өйткені нақ осындай жағдайда ғақлиялық ой кешудің ашық та анық әдістері мен түрлеріне сұраныс күшейеді. Ал, дәстүрлі, салыстырмалы түрде баяу дамитын мәдениетке ғақлиялық ой шешудің, талдаудың нәпәлсапалық түрлері тән. Шығыста ойлаудың философиялық болмаған түрлерінің үстем болуына байланысты өздік сананың ұғымдары діни немесе көркем өнер типтері бойынша құрылған мәтіннің традициялық түрлеріне малынып тұр. Осы жәйт Шығыс халықтарының этникалық (ұлттық) өздік санасын әлеуметтік-мәдени контекст пен тұрғыдан зерттеуді, сондай-ақ, оның жүйесінен теория-лық-идеологиялық және этникалық жақтарын ажыратып алып қарастыруға ден қоюды талап етеді. Себебі, Шығыс халықтары ондаған жылдар бойы отаршылдық құлдық жағдайында өмір сүргендіктен, олардың өздік санасында маңызды және бірінші дәрежелі рөлді әрдайым ұлттық идея атқарып келген. Шығыс елдерінде зиялылардың көңіл төрінде ұлттық тәуелсіздік идеясы, ұлттық мемлекетті орнықтыру идеясы әрдайым тұрған болатын. Бұл – шындық. Ал, қазақ қоғамы жөнінде басқаша пікір айтуға болады. Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстардан бергі кезеңдерде, әсіресе кейінгі 70 жыл ішінде ұлттық идея қалың ұйқыға кеткен еді. Бұл кезеңдерде қазақтың өздік санасы негізінен көркем сөз мәтіндерінде айқын айшықталған деп айтуға болады.

Отаршылдықтың үстемдік еткен жылдарында Шығыста қоғамдық ой-пікір мен мәдениетке пәс назармен карап-бағалау белең алған-тын. Шынында да оның, әсіресе пәлсапасы және әлеуметтік ой-пікірлерінің ынталы белсенділігі мен бастамасы оншалықты төбе көрсетпей, тым-тырыс қалған сияқты еді. Бұл, бір жағынан, колониалдық жағдайлармен құрсауланған болатын. Осы жәйт батыс ойшылдарының Шығыс өркениетінің мәңгілік артта қалуы мен жарамсыздығы, инерттілігі мен пассивтілігі жөніндегі пайымдауларын тудырған болуы керек. Мысалы, Гегельдің пікірінше, батыс пәлсапасы шығысқа қарағанда ғақлиялық ой кешудің ең жоғарғы типі болып табылады. Сонымен қоса колониализммен күрес жүргізудің барысында Шығыс халықтары «мәдени империализммен» күрестің түрлі әдістерін ойлап тапты. Олар, әсіресе, Шығыс ұлтшылдығының түрлі формаларында тұжырымдалған еді. Шығыс өркениеттерінің аясында жөргегінен шығып, одан әрі өріс ала дамыған этностық өздік сананың ерекшеліктерін ашып көрсету, әрине, арнайы зерттеуді талап етеді.

[1] Солонин Ю.Н. Цивилизация и понимание истории. // Вестник Санкт-Петербургского университета. –Серия 6, вып I, 1995. – С. 13.

[2] Бұл да сонда. – С. 13-16.

[3] Конечная Ф. О множественности цивилизаций. –Лондон, 1962.

[4] Абдеев. Р.Ф. Философия информационной цивлизации. – М., 1994; Семенникона Л.И. Россия в мировом сообществе цивилизации. – Брянск, 1995; Современные теории иивилизации. – М., 1995; Тойнби А.Дж. Цивилизация перед судом истории. –СПб., 1995; Цивилизации. –Вып. 3. –М., 1995; Якобец Ю.В. История цивилизации. – М., 1995 және басқалары.

[5] Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. – Алматы: Өлке, 1994. – С. 9.

[6] Бұл да сонда. – С. 7-8.

[7] Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. – Алматы: Өлке, 1994. – С. 9.


Тағы рефераттар