Нарықтық қатынастарды қалыптастыру шаруашылық қызметтің бірыңғай кешенді талдауын басқарушылық және қаржылық талдауға бөлуді талап етті. Осы талдау түрлерінің әрбіреуі өздерінің негізгі ақпараттық қамтамасыз етілуіне ие.    

Әлемдік тәжірибе есептіліктің екі түрі қолданылатынын көрсетті: арнайы анықтамалықтарда, қаржылық газеттерде және кәсіпорындардағы істер ахуалымен, оның қаржылық жай-күйімен және есептік кезеңдегі шаруашылық қызметтің нәтижелерімен  акционерлер, кең жұртшылық, банктер, сақтандыру компаниялары және үкіметтік органдар танысу үшін бюллетендерде жарияланатын қаржылық есептілік. Бұл ретте, есепте шаруашылық қызметтің серпіндегі көрінісін көрсетуге, оның даму үрдісін және белгілі дәрежеде  оны алдағы кезеңде болжамдауға  мүмкіндік беретін аралас жылдар қатарының деректері жарияланады.

Есептіліктің екінші түрі —  басқарушылық, бөтен адамдар үшін  жабық, кәсіпорын шығаратын  өнімдер түрлерінің нормативтік  өзіндік құны туралы, тауар көптілігінің немесе төмен сапасының салдарынан өткізілмеген өнімдер туралы мәліметтен тұратын қатаң құпияландырылған есептілік.

Кәсіпорын жоспарлаған нормативтерден ауытқуларды талдау тиісінше ішкі талдаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік  есептілікке  негізделетін қаржылық жай-күйдің талдауы ішкі талдау сипатына ие болады, яғни  кәсіпорын қызметі туралы  ақпараттың аса шектелген  бөлігін ғана қамтитын  есептік деректер негізінде кәсіпорыннан тыс оның мүдделі контрагенттері-меншік иелері немесе мемлекеттік органдар  жүргізген талдау.

Қаржылық жай-күйдің сыртқы талдауының әдісі әрбір кәсіпорын үшін тек қана  әлеуетті серіктестерді  бағалау мақсаты үшін емес, сонымен қатар қаржылық есептілікті сыртқы пайдаланушылар көзқарасы тұрғысынан жүзеге асырылатын өзіндік бағалау үшін үлкен қызығушылық танытады.

Қаржылық талдаудың тәжірибесі  қаржылық есептілікті оқудың негізгі  ережесін  әзірледі. Олардың арасында  негізгі алты әдісті бөліп қарауға болады:

7. Көлденең талдау

8. Тікелей талдау

9. Трендтік

10. Салыстырмалы

11. Факторлы

12. Қаржылық коэффиценттер әдісі

Көлденең (уақытша) талдау  — алдыңғы кезеңмен есептіліктің әрбір ұстанымын салыстыру. Ол лдыңғы кезеңмен салыстырғанда  бухгалтерлік есептіліктің әр түрлі баптарынан абсолютті және қатыстық  ауытқуларды айқындауға мүмкіндік береді.

Тікелей (құрылымдық) талдау – есептіліктің әрбір ұстанымының жалпы нәтижеге  әсерін анықтаумен қорытынды қаржылық көрсеткіштер құрылымын  айқындау. Ол жалпы теңгерім немесе оның бөліністері бойынша қорытынды көрсеткіштерге  жекелеген баптардың үлестік салмағын анықтауға мүмкіндік береді.

Көлденең және тікелей талдаулар бірін – бірі толықтырады. Сондықтан да есептік бухгалтерлік нысанды, сол сияқты оның жекелеген көрсеткіштерінің серпінін сипаттайтын  кестелерді жиі құрады.

Трендтік талдау  олар үшін  барлық көрсеткіштер 100 пайыз қабылданатын базистік жыл деңгейінен жылдар қатары үшін қатыстық ауытқулар  көрсеткіштері есеп айырысуында базаланады. Басқадай айтқанда, трендтік талдау алдағы кезеңмен есептіліктің әрбір ұстанымын салыстыруды және трендті айқындауды, яғни жекелеген кезеңдердің кездейсоқ және жеке дара ерекшеліктерінен тазартылған  көрсеткіш серпінінің үрдісін  білдіреді. Трендтің көмегімен  болашақта  көрсеткіштердің мүмкін болатын  мәні құралады, ал ізінше, перспективалық, болжамдық  талдауы жүргізіледі. Қаржылық талдаудың неғұрлым таралған тәсілі — әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану.

Коэффициенттер есептеу кезінде шаманың біреуін ірілік ретінде, ал екіншісін бірлікке қатысты ретінде қабылдайтын қатыстық шамалар болып табылады. Қаржылық коэффициенттің есебі теңгерімнің  жекелеген баптары арасындағы  белгілі бір өзара байланыстардың болуына негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жай-күйінің кейінгі факторлық талдауы үшін шығыстық база  болып табылады және талдауы зерттеушіге жасырын құбылысты анықтауға мүмкіндік беретін екі шама арасындағы  математикалық мәнді білдіреді. Оларды талқылаудың дұрыстығынан шешім қабылдау үшін тиісті коэффициенттерді талдаудың пайдалығы тәуелді болады. Бұл ол оларды жұмыс істетудің ішкі және сыртқы факторларын білуді талап ететін қатынастарды талдаудың күрделі аспектісі. Қатынастардың нақты  деңгейі өткенмен, теоретикалық негіздемелермен, салалықпен салыстырылады.

Барынша терең талдау қатынастар негізінде жасалған қорытындыларды әрқашан растай бермейді, яғни олардың деңгейіне  жекелеген кәсіпорындардың ерекшелігі, салалық деректердің орташалануы, алдыңғы жылғы қол жеткізілген  нақты деңгейдің оңтайлы еместігі  әсер етеді.  Мынадай көрсеткіштер  неғұрлым таралған және зерделенген болып табылады: қаржылық тұрақтылықтың жойылғыштығы, табыстылығы мен іскери белсенділік.

Салыстырмалық (кеңестікті) талдау – фирманың, еншілес фирманың, бөлімшелердің, цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есептіліктердің жиынтықты көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау және  бәсекелестердің көрсеткіштерімен, орташа салалық және орташа жалпы экономикалық деректермен салыстырғанда, осы фирманың көрсеткіштерін шаруашылықаралық талдау.

Факторлық талдау – жекелеген факторлардың немесе  себептердің нәтижелілік көрсеткішіне зерттеудің детермирленген  тәсілінің көмегімен әсер етуінің талдауы. Әрі факторлық талдау  тікелей (өзіндік талдау) бола алады, яғни нәтижелік көрсеткіштің  құрамдас бөліктерге, сонымен қатар  оның жекелеген элементтері жалпы нәтижелік көрсеткішке қосылғанда кері (синтез) бөліктерге бөлшектелінеді.

Жоғарыда көрсетілген талдаулармен қатар қаржылық жай-күйді талдау кезінде экономикалық талдаудың дәстүрлі тәсілдері, экономикалық және математикалық статистика пайдаланылады. Осы немесе өзге экономикалық ғылым шеңберінде бастапқыда пайдаланылған әр түрлі әдістер мен тәсілдерді орынды пайдалану  кәсіпорынның қаржылық жай-күйін терең талдауға және оны сауықтыру, шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайту бойынша  ұсыныс әзірлеуге мүмкіндік береді.

О.В.Ефимов «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын қалай талдауға болады» деген еңбегінде өз талдау әдісіндегі ұқсастықты бастайды,  яғни әрбір шаруаның маңызды тапсырмаларының бірі болып табылатын – және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және жойылғыштығын алдын ала бағалауға  мүмкіндік беретін  мүліктік  салмақтың құрылымын бағалау. [10]

И.М.Лоханин және З.К.Золкин [11] есептілікті жасау сапасын тексеруді жүзеге асырудан бастайды, базасында кәсіпорынның  қаржылық жай-күйін алдын ала бағалайтын оны оқуға келтіреді, содан кейін кәсіпорынның мүліктік жай-күйінің және оны қалыптастыру көздерін, кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігінің және төлем қабілеттілігінің тереңдетілген және егжей-тегжейлі талдауына әкеледі.

Кәсіпорынның қаржылық жай-күйін талдаудың оңтайлы әдісін         А.Д.Шеремет және Р.С.Сайфуллин (1) ұсынды.  Ол  өзіне талдаудың мынадай блоктарын қосып алады: есептік кезеңде  қаржылық жай-күйдің және оның өзгерісінің жалпы бағасы; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының талдауы; теңгерімнің жойылғыштығының талдауы;  кәсіпорынның іскери белсенділігінің және төлем қабілеттілігінің талдауы.

Есептік кезеңдегі қаржылық жай-күйді және  оның өзгерістерін бағалау салыстырмалы талдамалық теңгерім бойынша – нетто, сондай-ақ қаржылық тұрақтылықтың абсолюттік көрсеткіштерін талдау қаржылық жай-күйдің талдауының  қалған блоктары    дамуы тиіс негізгі  қамту пунктін құрайды.

Тұрақтылық талдауына сүйенетін жойылғыштық теңгерімінің талдауы ағымдағы төлем қабілеттілікті бағалауы және қаржылық тепе-теңдік пен болашақта төлем қабілеттілікті сақтау мүмкіндігі туралы қорытынды беруін бағалауы тиіс.

В.А. Андреев [26] және В.В. Ковалев [12] екі модульді құрылым түрінде кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау жөніндегі жұмысты ұйымдастыруды ұсынады: экспресс – талдау және тереңдетілген талдау. Экспресс-талдаудың мақсаты қаржылық қолайылықты және шаруашылық субъектіні дамыту серпінін бағалау болып табылады. Оның шеңберінде  қойылған міндеттерге көрнекті  және қарапайым қол жеткізуге  мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің азғантай санының серпініндегі есепті, бақылауды және талдауды жүзеге асырады. Қаржылық жағдайдың тереңдетілген егжей-тегжейлі талдауы экспресс-талдаудың жекелеген рәсімдерін  нақтылайды, толықтырады және кеңейтеді. Оның мақсаты —   шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайы, аяқталған есептік кезеңдегі оның қызметінің нәтижелері, сондай-ақ кәсіпорынның перспективаға дамыту мүмкіндіктері туралы түпкілікті толық бағаны беру.

Осылайша, талдауды жүргізудің  бірізділігіне қатынастардың дұрыс әдістемені таңдаған соң, аудитор қаржылық жағдайдың терең, жан-жақты, кешенді талдауын жүргізе алады, жан-жақты және сенімді бағасын  бере алады, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту және табыстылығын арттыру бойынша  ұсынымдарды әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тағы рефераттар