Көмекші өндіріс шығындарының түсінігі және олардың жіктелуі туралы қазақша реферат

Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды топтастыруды көз­дейтін жіктеуді қолданған жөн. 7 “Тауарлы-материалдық қорлардың есебі” атты Бухгал­терлік есеп стандарттарына сәйкес шығындар былайша жіктеледі:

  • пайда болу орны бойынша – өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауап­кершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелгін қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
  • шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көр­сетілетін қызмет) бойынша – өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет;
  • өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен каль­куляция баптары бойынша:

а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС-ке сәйкес бұған мына­дай экономикалық элементтер жатады:

  • материалдық шығындар;
  • еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
  • аударулар;
  • құралдардың тозуы;
  • басқадай шығындар.

ә) калькуляция баптары бойынша – өнімнің кейбір түрле­рінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға: [2]

  • материалдар;
  • еңбекті өтеу;
  • ақша аударулар (аударымдар);
  • қосымша шығыстар.

Негізгі – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.

Қосымша – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға байланысты пайда болады.

Тікелей– өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлім­шеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы – автосервис бөлім­шесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қол­данылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары).

Жанама – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тіке­лей енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарна­маға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шы­ғындары) деп аталады. Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жа­нама (завод менеджерінің еңбекақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін. Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өн­дірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляция­лаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада – барлық шығындар тікелей байланысты).

Бірэлементті – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).

Кешенді – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).

Өзгермелі – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмыс­шылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге сайма-сай бөлінеді. Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгер­мелі шығындар да 10%-ке ұлғаяды.

Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі  (1-кесте):

Кесте – 1

Өндіріс шығындарын жіктеу

№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық
рөл бойынша		 негізгі

қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу
тәсілі бойынша		 тікелей

жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша Бірэлементтік

кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі

тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы

бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша
(басқару міндеттері бойынша)		 өндірістік

әкімшілік коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік

өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша Реттелетін

реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы

орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығын­дарды жатқызу тәртібі бойынша өнімге

кезеңге

Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақ­ты шығындар шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.

Тұрақты – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байла­ныс­ты емес дерлік (жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, аморти­зация, жалға алу жарнамаға шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.

Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шы­ғындар, өзгеріссіз қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты шығындар өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда тұрақты шы­ғындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны да кемиді. [3]

Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс кө­лемінің ұлғаюына қарай төмендейді.

Ағымдағы– жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал шығыстары).

Біржолғы (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргі­зу және т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.

Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім – өз материалы­нан да, тапсырушының материалынан да жасалып шығарыла­тын, техникалық бақылау қабылдаған және қоймаға тапсырыл­ған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі өн­дірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.

Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы шығыстарға байланысты.

Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушы­ларға өнімді өткізуге байланысты.

Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.

Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) – өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.

Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды – цех тексерушісі реттейді).

Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесі­нің мастері конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.

Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.

Орташалар – өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.

Өнімге – өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.

Мезгілге – мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шы­ғыстар, тауарды өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).

Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебі­нің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:

  • · өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың құнын бағалау;
  • · басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
  • · жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақы­лау мен реттеу.

Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімде­рінде толық қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.
Тағы рефераттар