Қазақстан Республикасындағы сайлау технологиялары туралы қазақша реферат

Жалпы саяси әлеуметтану ғылымы басқа ғылым салаларынан жас болғандықтан, көптеген ғылымдарда бұрыннан қалыптасқан терминдерді саяси-әлеуметтік процестерді түсіндіруге пайдалану әдеттегі жағдайға айналған. «Технология» терминінің жаратылыстану ғылымындағы мағынасына талдау жасай келе, саяси әлеуметтану ғылымында қолдану оның категориялық аппаратын дамытады деп тұжырымдауға болады. Ал «технология» терминін саяси әлеуметтану ғылымында «саяси технологиялар» ретінде жаңа мазмұнда пайдалана бастағанымызға да көп болған жоқ. «Саяси технология» дегеніміз, – дейді Ресей әлеуметтанушысы С.Соловьев – белгілі бір уақыт пен белгілі орында нақты Субьектінің мақсат-міндеттерін тиімді және оңтайлы түрде жүзеге асыруға бағытталған біртіндеп қолданылатын процедуралар, іс-қимыл әдістері мен амалдар жиынтығы» дейді. Айта кететін жайт – зерттеушілер арасында саяси-әлеуметтік технологияларды түрлеріне  байланысты жіктеу тәжірбиесінде бір ізділік жоқ.

Саяси-әлеуметтік технологияларға сайлау институтын да жатқызуға болады. Себебі сайлау нәтижесінде әр түрлі саяси-әлеуметтік топтардың билікке араласуы қамтамасыз етіледі және қоғамдық келісімге қол жеткізуге болады Мәскеу мемлекеттік университетінің ғалымдары дайындаған «Саяси әлеуметтану» («Политическая социология») оқулығының бір бөлімі  «Сайлау саяси жүйені жаңарту технологиясы ретінде» деп аталады және оқулық авторлары «Сайлау, біздің ойымызша, жаңартудың ең басты технологияларының бірі» – деп есептейді. Дж.Сартори да сайлау институтын саяси технологияға жатқызады. Оның Сайлау манипуляцияның бір түрі деп атаған анықтамасы бірталай зерттеушілер тарапынан қолдау тауып отыр

Сайлау технологиялары да саяси технологиялардың бір түрі  болып есептеледі. Солай дегенмен де көптеген зерттеулерде «сайлау технологиялары» ұғымын тек сайлау алдындағы науқандармен ғана байланыстырады және кейінгі кездегі зерттеулердің барлығында дерлік осы кезеңдегі әдіс, амалдар мен процедуралар ғана талдануда. Тек С.В.Устименко ғана «сыртқы сайлау технологияларына» сайлау науқанының ұйымдық-құқықтық жамылғысын жатқызады. Жоғарыдағы пікірлерді жинақтай отырып, белгілі бір топтың билікке жетуі үшін сайлау заңдарын қабылдау барысындағы іс-әрекеті мен амал-айласын, сайлау алдындағы науқанда коммуникациялық технологияларды пайдаланып жеңіске жету үшін жүргізетін күресінің толық циклын сайлау технологиялары деп атауға болады[18, 31,37 б.].

Сайлау технологиялары пайдалану уақытына және тиімділігіне қарай екіге бөлінеді:

1. Нормативтік;

2. Коммуникациялық.

Биліктегі топтардың сайлауға дейін нормаларына өз мүдделерін енгізу процесін және оны сайлау науқанында ешбір кедергісіз тиімді пайдалануын сайлау технологияларына жатқызады да оны сайлау технологиясының нормативті түрі деп атайды. Жалпы әр түрлі нормалар қабылдау арқылы биліктің түрін сақтау әдістерін антикалық философ Аристотель амал-айлалар деп атаған болатын. Көптеген зерттеушілер қазіргі кезеңдегі қоғаммен байланыс тәсілдеріне сүйенетін, ғылыми негізделген сайлау науқаны кезінде сайлаушыларға тікелей әсер ету арқылы жеңіске жету үшін қолданылатын амал-айлалар мен іс-әрекеттер жиынтығын коммуникациялық сайлау технологиялары деп атайды.

ХХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап сайлау алдындағы науқанда бұқаралық ақпарат құралдарына және ғылым салаларының жетістіктеріне сүйенген жаңа амал-айлалардың қалыптасуы қарастырылып келеді. Саяси әлеуметтану тұрғысынан бұл кезеңді «Жаңа саясат» кезеңі немесе сайлау науқанының «американдануы» деп атайды. Аталған жаңа технологиялар социологиялық зерттеулер арқылы халықтың негізгі құрамын, мақсат, мүдделерін анықтап, үміткердің соған сай құрастырылған имиджін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы кеңінен жарнамалап, үміткерді түпкі мақсатына жеткізуге тырысады.

Сайлау технологияларына байланысты негізгі зерттеулер коммуникациялық сайлау технологияларына арналған және олардың басым көпшілігіне «ақ» және «қара» пиар саяси консалтинг пен маркетинг мәселелері зерттелуде. «Ақ» және «қара» пиар мәселесінің зерттеу обьектісіне айналуы – сайлау технологияларында үміткердің имиджіне қарсы қарсыластардың әшкерелеуші технологияларды пайдалануда. Осы мәселеге байланысты пікірталаста  әр түрлі ойлар айтылуда. А.Ю.Кошмаров пен Г.С.Кузнецов «сайлау технологиялары «ақ» және «қара» болмайды, олар тек заңды және заңсыз болуы мүмкін. Ал әшкерелеуші материалдарға келетін болсақ дамыған елдердің өзінде сайлау науқанының 70 пайызын осындай  материалдар құрайды», – деп есептейді. Ал К.В.Киселев бұндай технологияларды деструктивтік технологиялар деп атайды.

Сонымен бірге, қоғаммен байланыс (паблик рилейшенз) саларының жеке-жеке зерттеле бастауы және қайсыбірінің жеке ғылым салаларына айналуы (имиджелогия, саяси жарнама) коммуникациялық технологиялардың дамуының ғылыми негізін қалайды [18, 46,57 бб.].

Саясаттану ғылымында әлі де болса «сайлау жүйесі», «сайлау технологиясы», «электоралдық формула»,  «сайлау инжерингі», «сайлау маркетингі» терминдерінің арақатынасы дұрыс зерттеле қоймағандықтан,  ұғымдық мәселелердегі бірізділіктің болмауы кей жағдайда мәселенің қойылуына және зерттелуіне кері әсер етіп жатады. Осы терминдердің арақатынасына және ұғымдық анықтамасына талдау жасай келе, бұл терминдердің төмендегідей анықтамаларына тоқталамыз:

Сайлау жүйесі дегеніміз әр түрлі елдерде қабылданған сайлау туралы тұжырымдаманы белгілі бір нормалар мен тәжірибе  арқылы жүзеге асуын қамтитын іс-әрекеттер жүйесі немесе нормативті және коммуникациялық технологиялардың жиынтығы. Ал электоралдық формула дегеніміз парменттегі орын санын бөлу тәсілі және ол  сайлау технологиясының бір түрі болып табылады. Сайлау инженерингі ұғымын да нормативті сайлау технологиялары ұғымының баламасы ретінде түсінуге болады. Кейбір зерттеушілер технология мен маркетинг ұғымдарын бір ұғым ретінде есептеп жүр. Сондықтан да «сайлау маркетингі» ұғымын «сайлау технологиясымен» сәйкестендіруге болмайды. Сайлау маркетингі дегеніміз комуникациялық сайлау технологияларын қолданар алдында және қолдану барысында электоратты зерттеу деп тұжырымдаймыз.

Қазақстандағы сайлау жүйесінің институционалданбаған ортада пайда болғандықтан атқарушы орган тарапынан танылды, сонымен бірге тәуелсіздіктің алғашқы жылдары әр түрлі қиындықтарды бастап кешіргендіктен жаңа саяси әлеуметтік жүйеде сайлау мәселесі екінші кезектегі мәселелер қатарына қалып қойды.

Сайлау жүйесін нақты реформалау 12 шақырылған ҚР ЖК 1993  жылғы 9 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы» Қазақстан Республикасының Кодексін қабылдаудан басталды және реформалаудың ерекшеліктеріне мән берілді. Сайлау туралы Кодекске сәйкес Қазақстан мажоритарлық сайлау жүйесі енгізілді және оның өзі екі түрде жүзеге асатын болды:

  1. Абсолюттік жүйесі
  2. Салыстырмалы көпшілік жүйесі.

Республикадағы жаңа сайлау жүйесі 1995 жылдың 28-қыркүйегіндегі   Конституциялық Заң күші бар «Қазақстан Республикасы сайлаулары туралы» ҚР Президентінің жарлығы негізінде қалыптасты.

Жаңа сайлау заңында биліктегілер радикалды күштерді саяси процестен біртіндеп шектеудің жолдарын нормативті сайлау технологиялары арқылы жүзеге асырды.

Қазақстандағы сайлау кезіндегі коммуникациялық сайлау технологияларының қолданылуы.    1994 жыл мен 2007 жылдар аралығында Қазақстанда өткен сайлауларда коммуникациялық технологиялардың қолданылды. Кеңестік дәуірдің соңғы кезінде өткізілген баламалы сайлаулар коммуникациялық технологиялардың қарапайым түрлерін өмірге алып келді. Листовкалар тарату, саяси граффити, митингілер мен кездесулер ұйымдастыру сияқты технологиялар біртіндеп қалыптаса бастаған болатын. 1994 жылғы сайлауда әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындығына байланысты технологияны қолданған депутаттардың көпшілігі өздерінің стратегиясын жасағанда халықты экономикалық дағдарыстан шығару және әлеуметтік қорғауды жақсарту мәселесін басты мәселе ретінде сайлау тұғырнамасына енгізді. Сонымен бірге осы сайлау кезінде коммуникациялық технологияның әкімшілік түрі кеңінен қолданылды. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы 804 сайлау округі бойынша өткен сайлауда мынадай әкімшілік технологиялар байқалды:

  • әкімшілік ұсынған үміткер үшін облыстағы қызмет салаларының басшылары ауданға келіп, мәжіліс барысында әрбір аудандық қызмет басшысына үміткерді қолдау туралы тапсырма берді. Өз кезегінде аудан басшылары да өздерінің қызметкерлеріне осындай тапсырма берді;
  • әкімшілік қолдайтын үміткерлер нормадан тыс әртүрлі, көп көлемде       плакаттар шығарып таратты;
  • дауыс берген сайлаушылардан бюллетень саны артық болды;
  • үміткерлер туралы жалған мәлімет тарату байқалды;
  • теледидардағы уақытты артық пайдалану көрініс берді.

Осы сайлау барысында қоғамдағы жаңа әлеуметтік топ кәсіпкерлердің үміткер болып сайлауға қатысуы да сайлау технологияларына өзгеріс енгізді. Сайлаушылардың дауысын сатып алу кеңінен тарады. Экономикалық жағдайдың нашарлығын пайдаланған кәсіпкерлерден шыққан үміткелер күнделікті тұрмысқа қажет нәрселерді арзан бағамен сата бастады немесе тегін таратты.

Батыс стандарты деңгейіндегі  алғаш коммуникациялық сайлау технологиялары 1999 жылғы президент сайлауы кезінде қолданылғанын атап өтеді. Президент сайлауы жарияланғаннан кейін-ақ үміткерлер дайындықты бастаған болатын. Үміткерлер арасында Ресей саяси технологтарының көмегіне сүйенген Ә.Қажыгелдин әлеуметтік кеңістікке жаңа қазақтар мен кәсіпкерлерді таңдап алды, ал өзінің имиджін қуғын көруші адам ретінде қалыптастыруға тырысты. Постсоциалистік кеңістіктегі бұқаралық психологияның бір ерекшелігі биліктен қуғын көрген адамдарды жаппай қолдау болғандықтан, осы имиджті таңдап алған Ә Қажыгелдин өзіне қастандық жасады деген лақапты өзінің «Дат» газеті  арқылы  кеңінен таратты. Сонымен бірге Ә.Қажыгелдин ресейлік баспасөз арқылы қазақстандық орыс тілді сайлаушыларға  әсер ету үшін саяси жарнама жүргізуді бастады және Н.Ә.Назарбаевқа қарсы үгіт насихатты күшейтті. Биліктегілер де Ә.Қажыгелдинге байланысты жалған хабарлар тарату әдісін пайдаланды. Бірақ сайлау алдындағы ақпараттық соғыс нормативті технологияны қолдану арқылы биліктегілердің Ә.Қажыгелдинді тіркеуден өткізбей тастауымен аяқталды.

Парламенттік сайлау барысында ауылдық жерлерде қолданылған теледидарды, радионы, баспасөзді, плакаттарды пайдаланудан басқа, сайлау технологияларының мынадай түрлері болды:

1. Жалған хабар тарату әдісі, яғни кей жерлерде жергілікті психологияны есепке ала отырып, үміткерді президенттің өзі қолдап отыр екен деген жалған хабар тарату әдісі қолданылды;

2. Мектеп әкімшілігінің көмегімен ата-аналардың жиналысын ұйымдастыру және осы жиналысқа үміткерлерді шақыру;

3.  Ауыл ақсақалдары арқылы сайлаушыларға әсер ету;

4. Мәдени шаралар мен өткізілген тойларды пайдалану арқылы, яғни, белгілі артистердің концертін ұйымдастыру, үлкен тойларға қонақ ретінде бару және т.б.

Қазақстанда сайлау науқандары кезінде қолданылған коммуникациялық сайлау технологияларының түрлерін Ресейдегі қолданылған технологиялармен салыстыра келе, Қазақстанда «әшкерелеуші» технологиялардың және жалпы «қара пиарды» қолдану деңгейінің төмен болғандығын атап өтеді. Бұл көп жағдайда үміткерлердің өзара келісімінің нәтижесінде қолданылмады деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді[18, 67 б.].

Қазақстандағы саяси рыноктың  даму деңгейінің төмендігінен, атқарушы биліктің сайлау процесіне ықпалының күштілігінен, үміткерлердің бір бөлігінің коммуникациялық технологияларды пайдалануға  қаражатының жоқтығынан және сапалы сайлау технологтарының жетіспеушілігінен  жалпы коммуникациялық сайлау технологияларының даму деңгейі төмен болды.

Осы бөлімді қорытындылай келе айтарымыз, 1994 жылғы сайлаудан бастап Қазақстанда өткен сайлауларда коммуникациялық технологиялардың қолданылуы халықтың әлеуметтік жағдайларына айтарлықтай әсері болды. Барлық сайлауларда әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қиындығына байланысты технологияны қолданған депутаттар мен партиялардың көпшілігі өздерінің стратегиясын жасағанда халықты экономикалық дағдарыстан шығару және әлеуметтік қорғауды жақсарту мәселесін басты мәселе ретінде сайлау тұғырнамасына енгізді.
Тағы рефераттар